T A R İ H

O s m a n l ı ’d a n g ü n ü m ü z e

Turkiye’de
secimlerin kısa tarihi
Mehmet Ö.Alkan

I) Osmanl› Devleti Dönemi Muhassıl Meclisi (Meclis-i

Osmanlı Devleti XIX. asırda Muhassılin) adıyla yerel ku-
oldukça güç yıllar yaşıyor- rumlar oluşturdu. Bu ku-
du. III. Selim’den beri devle- rumların başında bir tür
ti yeniden yapılandırma ça- mali vali olan ve “Muhas-
baları yoğunlaşmış, idare, sıl” olarak adlandırılan bir
maliye ve aske ri yenin dü- yönetici olacaktı. Muhassı-
zenlenmesi yaşamsal bir ge- lın yanında bir meclis bulu-
reklilik halini almıştı. Os- nacak ve at a m ayla gelen
manlı devleti varlığını sür- üyelerin yanısıra bir kısmı
dürebilmek için modernleş- da seçimle işbaşına gelecek-
meye önce ordudan başladı. lerdi. Bu meclise üye olmak
Ardından yönetim sistemi isteyen adaylar ve onları se-
ele alındı. Ama Osmanlı toplumu da değişiyordu. Ticaret çecek olanlarda belirli koşullar aranıyordu. Aday ve seç-
hayatı gelişiyor, ihracat ve ithalat artıyor, ilk kez şirketler menlerin erkek olmaları, o yörenin akıllı, namuslu ve
kuruluyordu. Devlet, mali açıdan güçlenebilmek için daha muteber kişilerinden olması gerekiyordu. Seçmenlerin ise
fazla vergi toplamak istiyor, halk ise vergilerin adil olması- akıllı, sözden anlar ve emlak sahibi olmaları öngörülmüş-
nı istiyordu. Üstelik Balkanlardan başlayan ulusçu akımlar, tü. Önce seçmenlerin bir listesi çıkarılıyor, aday olmak is-
etnik ve dini toplulukları ayrılık yönünde etkiliyordu. teyenler adlarını mahkemeye yazdırıyor, sonra da seçmen-
lerin oylarına başvuruluyordu.
A) Tanzimat Dönemi Doğrudan demokrasi örneğini anımsatan bu seçimler
Osmanlı yöneticileri, “devletin kurtuluşu” için, halkın is- şöyle yapılacaktı. Adaylar teker teker seçmenlerin karşısına
teklerini göz önünde tutan, ciddiye alan daha etkin bir gelecekler, adayın seçilmesini isteyenler bir tarafa, isteme-
yönetim kurmak gerektiğini anlamışlardı. Tanzimat Fer- yenler ise diğer bir tarafa toplanacaktı. Seçilmesini iste-
manı olarak bilinen belge, 3 Kasım 1839’da bu amaçla yenler fazla ise aday seçilecek, az ise seçilemeyecekti. Eşit-
ilan edilmişti. İşte bu sıralarda Osmanlı toplumu ilk kez lik halinde kura çekilecekti. Ancak uygulamada seçimden
seçimle tanıştı. çok atama usulünün işlediği tahmin edilmektedir.
Devlet, daha etkin vergi toplayabilmek amacıyla taşrada Tanzimat’la başlayan yönetim sistemindeki reform gir i-

Gör üş: Mayıs 199 9 48

 T A R İ H

şiminin bir diğer önemli adımı vilayet sisteminin yeni- hib-i sani) sayılarak mebusları seçtiler.
den düzenlenmesiydi. Osmanlı modernleşmesinin öncü- Seçimler sonucunda Türkiye’nin ilk parlamentosu
lerinden Mithat Paşa 1864 yılında Tuna vilayetinde bir D o l m abahçe Sarayı’nda yapılan bir törenle 19 Mart
uygulama başlattı. Bu uygulamayla vilayet, liva, kaza ve 1 8 7 7 ’de II. Abdülhamid’in huzurunda açıldı. Pa r l a-
nahiye idare meclisleri kuruldu. Bu kısmi uygulama, mento ilk toplantısını ertesi gün, 20 Mart 1877 günü
1871 yılında bütün ülkeye yaygınlaştırıldı. Hazırlanan Sultanahmet’teki Darülfünun binasında yaptı. İlk mec-
tüzüğe göre “vilayet idare meclisi” ve yılda bir toplanan lis, 28 Haziran 1877’de Osmanlı-Rus Savaşı’nın çıkma-
vilayet umumi meclisinde seçimle gelen üyeler buluna- sı nedeniyle dağıldı.
caktı. Bu meclisler ilk genel seçimlerde gündeme gele- İkinci genel seçim aynı yıl, yine zaman darlığı nedeniyle
cek, bu üyelerin bir kısmı ilk Osmanlı parlamentosunun ve aynı esaslara göre yapıldı. 13 Aralık 1877’de açılan ikin-
da mebusları olacaklardı. ci meclis kısa süre sonra II. Abdülhamid tarafından, Ka-
nun-i Esasi’nin kendisine verdiği yetkiye dayanarak 14 Şu-
B) I. Meşrutiyet dönemi (1876-1877 seçimleri) bat 1878’de kapatıldı. II. Abdülhamid parlamentoyu “tatil”
Türkiye’de ilk anayasa, Kanun-i Esasi adı ile 1876 yılın- ederken 93 harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus
da, iç ve dış gelişmelerin bir ürünü olarak hazırlanıp, Savaşını bahane etmişti. Zira parlamento, savaştaki başarısız
ilan edildi. Böylece Osman- tutumu nedeniyle hükümeti,
lı Devleti’nde I. Meşrutiyet dolayısıyla da padişahı eleş-
dönemi başlamış oldu. Ka- Adaylar teker teker tirmiş ve sorumlu tutmuştu.
nun-i Esasi’de “Meclis-i seçmenlerin karşısına gelecekler, Eleştirilerden son derece ra-
Umumi” olarak anılan ilk hatsız olan II. Abdülhamid,
adayın seçilmesini isteyenler
parlamento “Heyet-i Mebu- meclisi önce “tatil” sonra da
san” ve “Heyet-i Ayan” ola- bir tarafa, istemeyenler ise diğer “tehir” etmiş ve anayasayı as-
rak iki kanattan oluşuyor- bir tarafa toplanacaktı. Seçilmesini kıya almıştı. Böylece yaklaşık
du. Parlamentonun Heyet-i otuz yıl sürecek istibdat dö-
isteyenler fazla ise aday seçilecek az
Mebusan üyeleri için seçim nemi başlamıştı.
yapılması öngörülmüştü. ise seçilmeyecekti. (1839) İkinci meclis bir seçim ya-
Ancak zaman darlığı nede- sası yap m ayı başardı ama
niyle seçim kanunu çıkarı- uygulaması II. Meşrutiyet’te
lamadığı için ilk parlamento seçimlerinde uygulanmak oldu. Hazırlanan bu yasa kimi değişikliklerle 1943 yılına
üzere geçici bir yönetmelik hazırlandı. Seçmek ve seçile- kadar yürürlükte kaldı.
bilmek için erkek olmak, Türkçe bilmek, itimada layık, I. Meşrutiyet döneminde iki kez genel seçim yapıldı.
iyi ahlak sahibi olmak, 25 yaşından aşağı olmamak ve az Seçimde iki dereceli ve basit çoğunluk seçim sistemi
çok emlak sahibi olmak gerekiyordu. Seçimler İstanbul uygulandı
için ayrı, taşra için ayrı bir düzenleme ile yapılacaktı. İs-
tanbul başkent olması nedeniyle her zaman ayrıcalıklıy- C) II. Meşrutiyet dönemi
dı. Örneğin İstanbul doğumlular vergi vermez, askere (1908,1912,1914,1919 seçimleri)
gitmezlerdi. Bu kural ilk kez yapılan seçimler için de bo- İttihat ve Terakki Cem’iyyeti’nin yoğun faaliyetleri sonu-
zulmadı. İstanbul için ayrı bir seçim düzenlemesi yapıla- cunda 23 Temmuz 1908’de Anayasa, yeniden yürürlüğe
rak 10 mebus seçileceği belirtildi. İstanbul 20 bölgeye girdi ve Meşrutiyet yeniden ilan edildi. Ardından, Mebu-
ayrılarak seçimler yapıldı. Ve İstanbul, tarihinde ilk kez san Meclisi için ilk seçimlerin aynı yılın Kasım ve Aralık
seçimle tanıştı. Taşrada ise doğrudan seçim yapılmadı. aylarında yapılması kararlaştırıldı. O günlerin iletişim ve
Hazırlanan geçici yönetmeliğe göre yukarıda sözü edilen ulaşım olanakları içinde seçimler bir gün içinde yapılamı-
il genel meclislerindeki üyeler, ikinci seçmen (münte- yor, günlerce sürüyordu. Örneğin İstanbul’da seçimler 5

49 Görüş: May ıs 1999

 T A R İ H

günde yapılmıştı. İstanbullular henüz seçim yaparken, ler ise 15 mebus kazandı.
Trabzon ilinde seçimler bitmiş, mebuslar İstanbul’a gel- Balkan Savaşı seçimlerin yapılmasını geciktirmişti. Bu
mişlerdi bile. arada “Bab-ı Ali” baskını olarak adlandırılan darbeden
Osmanlılar 30 yıl sonra gerçek anlamda ilk kez oy kul- sonra İttihatçılar hükümete hakim oldular. İttihat ve Te-
landılar. Seçimler, 1877 Meclisi’nde görüşülen, “İntihab-ı rakki, tek-parti rejimini kurdu. Nisan 1914’de yapılan be-
Mebusan Kanunu”na göre iki dereceli olarak yapıldı. Seç- şinci genel seçimlerde parlamentonun neredeyse tamamı
me ve seçilme yaşı 25 olarak belirlenmiş, devlete az çok İttihatçı adaylardan oluşmuştu. Parlamento, 14 Mayıs
bir vergi vermek koşulu getirilmişti. 1914 tarihinde açıldı. Bu seçimlerden önce seçim yasasın-
II. Meşrutiyet’in ilk parlamentosu 17 Aralık 1908’de İs- da bir önemli değişiklik yapılmış, ordu mensuplarının,
tanbul’da büyük bir coşku ile toplandı. Parlamentoya seçi- askerlik hizmetinde bulundukları süre içinde birinci ve
len mebusların çoğu İttihat ve Terakki’nin önerdiği ya da ikinci seçmen olamayacakları hükme bağlanmıştı.
desteklediği adaylardı. Osmanlı İmparatorluğu bu meclisin görev süresi için-
de I. Dünya Savaşı’na girmiş ve ye-
D ayaklı-sopalı seçimler nilmişti. Bu meclis, Mondros Mü-
II. Meşrutiyet’in ilanının ardından tarekesi’nin imzalanmasından kısa
başlayan Türkiye’nin ilk çok partili bir süre sonra 20 Aralık 1918 tari-
siyasal yaşam deneyimi seçim baskı- hinde feshedildi.
ları ve yolsuzluklarını da beraberin-
de getirmişti. İlk genel seçimden üç Son Osmanlı seçimleri
yıl sonra 11 Aralık 1911’de İstanbul Osmanlı döneminin son genel seçi-
mebusluğunun boşalması üzerine ilk mi Aralık 1919’da yapıldı. Ülkenin
kez ara seçim yapılmıştı. Seçimde İt- bir kısmı fiilen işgal edilmişti. İşgal
tihat ve Terakki Cem’iyyeti, Dahiliye altındaki yerlerde, örneğin Yunan
Nazırı Memduh Beyi aday göster- ordusunun işgal ettiği İzmir’de se-
mişti. Dönemin mu h a l e fet part i s i çim yapılamadı. Adana’da da seçim-
Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın adayı ler yapılamamıştı. Ama İstanbul’daki
ise Tahir Hayrettin Bey’di. Yapılan se- Adanalılar gizlice toplanarak ikinci
çimde, İttihatçıların adayı tek bir oy seçmenlerini seçtiler. Bunlar da, 4
farkla seçimi kaybetmiş, İtilafçıların m ebus seçerek son parlamentoya
adayı kazanmıştı. Bu aynı zamanda, gönderdiler. Seçimleri, Mustafa Ke-
İttihat ve Terakki’ye yönelik muhale- mal Atatürk’ün önderlik ettiği Ana-
fetin de arttığının kanıtıydı. Bu nedenle, 1912 yılındaki dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adayları ezici
Meşrutiyet’in ikinci genel seçimlerinde, İttihatçılar tam bir çoğunlukla kazandılar. Bu arada ilk sosyalist mebus
bir baskı ve korku ortamı yarattılar. Sandık başına oy kul- olan Numan Usta da parlamentoya girmişti. Kısa ömürlü
lanmak için giden Osmanlı yurttaşları, İttihatçıların fiili son Osmanlı Meclisi 12 Ocak 1920’de Fındıklı’daki bina-
saldırı ve baskılarıyla karşı karşıya kaldılar. İttihatçılar dev- da toplandı. Anadolu hareketinin lideri Mustafa Kemal,
let olanaklarını kullanarak oyların muhalefete gitmesini Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cem’iyyeti Hey’et-i
engellediler. Seçim sırasında askeri ve sivil devlet memur- Temsiliye namına, son Osmanlı Meclisi başkanlığına kut-
ları seçime müdahale ettiler. Başkalarının adına oy kullan- lama telgrafını çekti Anadolu hareketini destekleyen bu
mak, oy sayımı sırasında hile yapmak gibi yolsuzluklar da meclis, günümüz Türkiye’sinin sınırlarının oluşturulması-
seçimlerin sonucuna gölge düşürdü. Bu seçimlere döne- na temel olan ve Misak-ı Milli (Ulusal Ant) olarak adlan-
min muhaliflerince “dayaklı seçim” ya da “sopalı seçim” dırılan belgeyi 28 Ocak 1920’de kabul etti, Erzurum ile
adı verilmiştir. Seçim sonucunda İttihatçılar 270, muhalif- Sivas Kongreleri’ndeki kararları da onayladı.

Görüş: Mayıs 1999 50

 T A R İ H

16 Mart 1920’de İstanbul’un işgal edildiği gün, mebus- görülen bir şekilde iki farklı seçimle oluşan bir parla-
ların bir kısmı tutuklanıp Malta Adası’na sürüldüler. Son mento olmuştu. Bu meclis, Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı yü-
Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı 18 Mart 1920’de son toplan- rütmüş, Cumhuriyet’i müjdelemiş ve saltanatı kaldırarak
tısını yaptı ve 5 Nisan 1920’de de kürsüye siyah bir bez Lozan Konferansı görüşmelerini başlatmıştı. Bir anlamda
örtülerek 1876’da kurulmuş olan Osmanlı parlamentosu Cumhuriyet’in ilk anayasasını “Teşkilat-ı Esasiye” adıyla
fiilen de tarihe karıştı. kabul etmişti. Anayasa’da seçimlerin iki yılda bir yapılma-
sı öngörülmüştü.
II) Cumhuriyet Dönemi
A) Tek-parti dönemi 2) CHP’li Cumhuriyet
1) Eşsiz ilk meclis (1920 seçimleri ) (1923,1927,1931,1935,1939, 1943 seçimleri)
Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda yıkılan 600 yıllık Osmanlı Lozan görüşmeleri son aşamasına gelmişti. İnönü, görüş-
İmparatorluğu içinden eşsiz bir mücadele ile yeni bir ulus- meleri yürüten heyetin başındaydı. Meclis içindeki muha-
devlet doğuyordu. Ülkenin işgal edilmesi lefet ise güçlenmişti. İkinci grup İsmet Pa-
yerel direniş hareketlerini ve örgütlerini or- şa’nın tutumuna ve Lozan Anlaşması’nın ya-
taya çıkarmıştı. Önce herkes kendi başının pılmasına karşı çıkmaya başlamıştı. Anlaş-
çaresine bakmaya çalıştı. Bu dağınık direniş ma’nın imzalanmasını tehlikeye atmak iste-
hareketleri ve yerel kongreler Mustafa Ke- meyen Gazi Mustafa Kemal, seçimlere gidil-
mal Atatürk’ün öncülüğünde mesine karar verdi. Seçim-
güçlerini birleştirmeye başla- den önce 3 Nisan 1923’de
dılar. Amasya görüşmeleri ile seçim yasasında değişiklikler
Erzurum ve Sivas Kongreleri yapıldı. Eskiden her 50.000
yeni oluşumun en önemli erkek başına bir mebus seçi-
evreleri oldu. lirken, bu rakam 20.000 ola-
İstanbul’un işgaliyle Me- rak değiştirildi. Seçmen yaşı
busan Meclisi kap at ı l ı n c a ise 18’e indirildi. Seçmek ve
Müdafaa-i Hukuk hareketi- seçilebilmek için vergi ver-
Seçmek ve seçilebilmek için erkek olmak, Türkçe bilmek,
nin yürütme organı duru- itimada layık, iyi ahlak sahibi olmak, 25 yaşını aşmış mek zorunluluğu kaldırıldı.
mundaki “Heyet-i Temsili- ve az çok emlak sahibi olmak gerekiyordu. (1877) B i rinci Meclis’te part i l e r
ye” adına Mustafa Ke m a l yoktu. İki grup vardı. İlki,
Paşa 19 Mart 1920’de bir birinci grup olarak adlandı-
seçim bildirisi yayınladı. Bildiride İstanbul’da toplanma- rılan Müdafaa-i Hukuk gru buydu. Diğeri ise “İkinci
sına olanak kalmayan Mebusan Meclisi’nin Anadolu’nun Grup” olarak adlandırılan muhalif gruptu. Bu grup, se-
emin bir yerinde toplanması gerektiğini belirtiliyordu. çimlerden önce seçim yasasında değişiklik yaparak Musta-
Ankara’da toplanması kararlaştırılan bu meclis, olağanüs- fa Kemal Paşa’nın seçilmesini olanaksız kılmak istedi, ama
tü yetkilere sahip olacaktı. Büyük Millet Meclisi’nin üyesi başaramadı. Bu İkinci grup, alınan seçim kararını protesto
olmak için son Osmanlı Meclisi’nin mebusları, Ankara’ya etti ve seçimlere katılmadı. Müdafaa-i Hukuk grubu ise
davet edilmişti. Ancak olanak olan yerlerde her ilden 5 her bölgeden milletvekili listelerini kendisi hazırladı. Bazı
temsilci gönderilecek şekilde seçim yapılması kararlaştı- kişiler, örneğin Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Mardin’den
rılmıştı. Böylece bir yandan, çağrılı üyelerin oluşturduğu aday olduğunu gazetelerden öğrenmişti. Seçim öncesinde
1919 yılı genel seçimlerinde seçilmiş mebuslar, diğer Müdafaa-i Hukuk Cem’iyyeti, Halk Fırkası adını aldı. Se-
yandan ise, 19 Mart 1920’de yayınlanan beyanname ile çimler sonucu oluşan parlamento, Müdafaa-i Hukuk gru-
yapılan genel seçimler sonucu seçilen mebuslardan olu- bunun isimlerinden oluşuyordu.
şan Birinci Büyük Millet Meclisi, dünya tarihinde ender Seçimler 28 Haziran 1923’de yapıldı. 23 Temmuz 1923

51 Görüş: Mayıs 1999

 T A R İ H

tarihinde imzalanan Lozan Anlaşması onaylandı. 29 Ekim gayrı resmi olarak bağımsız aday göstermişlerdi. CHP de
1923’de Cumhuriyet ilan edildi ve oybirliği ile Mustafa ilk kez işçi ve çiftçi adaylara eskisinden fazla yer ayırmıştı.
Kemal (Atatürk) Paşa, Cumhurbaşkanı seçildi. Cumhuri- Bu seçimlerde CHP’nin adayları her yerde ikinci seçmen-
yet’in ilk hükümetini de İsmet Paşa kurdu. İkinci Türkiye lerin bütün oylarını alamamışlardı.
Büyük Millet Meclisi, 1960 yılına kadar yürürlükte kalan Kadınlar ilk kez 1935 genel seçimlerine katılmıştır. (Ka-
1924 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nu (Anayasa) da dınlar ilk kez 1930 yılında yapılan yerel seçimlerde oy
yaptı. Laiklik ve devrimler konusunda temel dönüşümler kullanmışlar, sonra da 1934 yılında seçim yasasında yapı-
başlamış, hilafet kaldırılmış, medreseler kapatılmıştı. lan bir değişiklikle de seçme ve seçilebilme hakkına sahip
Üçüncü dönem Büyük Millet Meclisi için, ikinci seç- olmuşlardı.) Seçimden önce seçmen yaşı 18’den 22’ye çı-
menlerin seçimi 20 Temmuz 1927’de başlamıştı. Mebus karılmıştı. Kısa süreli de olsa milletvekiline saylav, Meclis’e
seçimi ise 1 Eylül’de yapıldı. Seçimden önce yapılan 16 de kamutay dendi. İkinci seçmen seçimi, 16 Ocak’ta baş-
Haziran 1927 tarihli yasa değişikliği ile ordu mensupları- ladı. Mebus seçimi ise 8 Şubat’ta yapıldı. Toplam 415 mil-
nın adaylıklarını koymadan önce or- letvekili seçildi. Gayrimüslim yurttaş-
dudan istifa etmeleri veya emeklilikle- lar ilk kez bu seçimle Meclis’e girmiş-
rini istemeleri şart koşuldu. Seçim ön- lerdi. Cumhuriyet, yurttaşlar arasında
cesinde Mustafa Kemal Paşa, İsmet Pa- seçmen kültürünü küçük yaştan itiba-
şa ve Kazım Karabekir Paşa askerlikten ren ye r l e ş t i rm eyi önemsiyordu. Bu
emekli oldular. Mustafa Kemal, zafer- amaçla 1935 seçimlerinde ilkokul öğ-
den sonra ilk kez İstanbul’a gelmiş, rencileri sınıflar halinde seçim yerleri-
seçim hazırlıklarını da burada yürüt- ne götürülmüş ve seçim süre c i n e
müştü. 20 Temmuz’da ikinci seçmen- doğrudan tanık olmaları sağlanmıştır.
lerin seçimine başlandı. Halk davul- 1938 yılında Cumhuriyet, kurucu-
larla zurnalarla, hatta bazı yerlerde su, Mustafa Kemal Atatürk’ü kaybet-
bando ile seçime davet ediliyo r d u . mişti. İsmet İnönü’nün cumhurbaş-
Gazi, oyunu Beşiktaş’ta, İsmet İnönü kanlığa seçilmesi sonrasında altıncı
ise, Heybeliada’da kullanmıştı. TBMM’sini oluşturacak seçim yapıl-
Tek-parti dönemi boyunca iki kez dı. Seçim öncesinde ikinci seçmen-
çok partili siyasal yaşama geçme giri- lerle danışma toplantıları düzenlen-
şimi yaşandı. Bunlardan ilki, 1924 yı- di. İkinci seçmenlerin seçimine 15
lındaki Terakkiperver Cumhuriyet Fır- M a rt 1939 tarihinde başlandı. Oy
kası’nın kurulmasıyla yaşanan dene- verme süresi beş gündü. Mebus seçi-
yimdir. Bu parti, seçimlere katılmamıştır. İkincisi ise Ata- mi ise 26 Mart’ta yapıldı. Ayrıca yine CHP, bağımsız
türk’ün emriyle ve Fethi Okyar öncülüğünde 1930 yılın- milletvekili seçilebilmesi için adaylara çağrı yaptı. Be-
da kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’yla yaşanmıştır. şinci Meclis’te 8 olan kadın milletvekili sayısı Altıncı
Serbest Cumhuriyet Fırkası, 1930 yılındaki belediye se- Meclis’te 13’e çıkmıştı. Genel seçimlerin ardından, 29
çimlerine katılmasına rağmen tıpkı Terakkiperver Cumhu- Mayıs 1939’da Ankara’da yapılan CHP’nin 5. Büyük Ku-
riyet Fırkası gibi kısa süre sonra kapatıldığı için genel se- rultayı’nda, parti tüzüğünde yapılan değişiklikle “parti
çimlere katılamamıştır. içi muhalefet” ve denetim yapması amacıyla “müstakil
Cumhuriyet’in üçüncü genel seçimleri 1931 yılında ya- grup” kurulmasına karar vermesidir.
pıldı. 1931 seçimlerinde CHP adayları dışında bağımsız 1943 yılında yapılan genel seçimlerde de CHP seçime
milletvekilleri de adaylıklarını koymuşlardı. Ayrıca seçim, yine tek parti olarak katıldı. Ancak illerdeki adayların
İstanbul’da 1 Mayıs ile aynı tarihe rastlamıştı. Seçimlerde sayısı arttırılarak seçmene bunlardan birini tercih etme
komünistler bildiri dağıtmışlar ve bazı komünist liderleri olanağı tanınmıştı. Bu nedenle 458 milletvekilliği için

Görüş: Mayıs 1999 52

 T A R İ H

530 aday gösterilmişti. İkinci seçmenlerin seçilmesi 15 savaş ilan ederek müttefiklerin yanında yer aldı. Artık sıcak
Ş u b atta başlamış ve 20 Şubat’a kadar devam etmişti. savaş sona eriyor, “soğuk savaş” dönemi başlıyordu. Türki-
Mebus seçimi ise 28 Şubat’ta yapıldı. ye’de ise bu kez gerçek anlamda çok partili siyasal yaşama
Çok partili siyasal yaşama geçinceye kadar Türkiye’de ya- giriliyordu. Çok partili siyasal yaşamın ilk partisi, 1945 yı-
pılan genel seçimler dört yılda bir ve iki dereceli olarak ya- lında Nuri Demirağ’ın kurduğu Milli Kalkınma Partisi’ydi.
pıldı. Seçim bölgeleri il olarak belirlenmişti. Tek-parti dö- 1945 yılında mecliste görüşülmekte olan Çiftçiyi Toprak-
nemi boyunca seçimlere siyasal kültürün önemli bir boyutu landırma Kanunu, CHP içindeki ayrılığı su yüzüne çıkardı.
olarak özel bir önem verilmiş, yaygınlaştırılmaya, ku- Bu kanunun mecliste görüşüldüğü günlerde CHP, parti
rumsallaştırılmaya çalışılmıştır. Hemen her seçimden sonra grubuna tarihe “dörtlü takrir” adını geçen bir önerge ver-
“sandık alayı” verilen bir tören düzenleniyordu. Oy sandık- mişti. Önerge Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koral-
ları bayraklar, halılar, çiçek ve dallarla süsleniyor ve bir tan, ve Fuat Köprülü tarafından imzalanmıştı. Bu dört kişi
kamyonun kasasına konuyordu. Kamyon, otomobiller, milli 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi kuracaklardı.
kıyafetler giydirilmiş okul çocukları ile esnaf cemiyetleri ve
büyük bir halk kitlesi eşliğinde yola çıkarılıyor, “hakimiyet Hileli seçim
milletindir” gibi dövizler taşınıyor ve caddelerden geçerek Çok partili dönemin ilk seçimi erkene alınmış, 21 Tem-
vilayete götürülüyordu. muz 1946’da yapılması ka-
1927 seçimlerinde seçime rarlaştırılmıştı. Seçimlerden
katılma oranı %20 civarın- 1923d ’ e seçim yasası önce 6 Haziran 1946’da hü-
d aydı ve bu oran oldukça kümetin hazırladığı yeni bir
değiştirildi. Eskiden her 50 bin
düşüktü. 1931 seçimlerin- seçim kanu nu yay ı n l a n d ı .
den itibaren seçime katılımı e rkek başına bir mebus seçilirk e n , Artık seçimler tek dereceli,
a rt t ı rmak için propaganda bu rakam 20 bin olarak değiştir ildi. ama yine çoğunluk esasına
faaliyetine önem verildi. Se- Seçmen yaşı ise 18’e indirildi. göre yapılacaktı. Türk siyasal
çim propagandası, rejimi de yaşamında 1876 yılından
Seçmek ve seçilebilmek için v ergi
m e ş ru l a ş t ı rm aya yönelik beri uygulanan iki dereceli
olarak önem kazanmıştı. Se- vermek zorunluluğu kaldırıldı. seçim sistemi terkedilmişti.
çim dönemlerinde basından Basit çoğunluk esasına daya-
yararlanılmıştı. Sinemalarda nan seçim sistemi 1960’a
kısa filmler gösteriliyor, radyodan konuşmalar yapılıyor- kadar siyasal bunalımın kaynaklarından biri olacaktı. DP
du. “Halk hatip”leri meydanlarda “nutuk” atıyorlardı. Se- erken seçim için tam hazırlıklı değildi. Kurulalı henüz 6
çim dönemlerinde kentler süsleniyor, taklar kuruluyordu. ay olmuştu. Kısa bir tereddütten sonra seçime girmeye ka-
Propaganda afişleri duvarlara yapıştırılıyor, caddelere bez rar verdiler ve yoğun bir seçim kampanyası başlattılar. De-
afişler geriliyordu. Amaç seçimleri bir şenlik havasına ge- mokratların yaptığı mitinglere büyük kalabalıklar katılma-
tirmek ve seçimlere geniş bir katılımı arttırmaktı. Örneğin ya başladı. Bu durum, DP’ye yönelik baskıyı da beraberin-
1943 seçimlerinde ilk kez propaganda plakları hazırlan- de getirdi. Bazı DP’li yöneticiler yaralandı. Ama en vahimi
mış ve Türkiye’nin çeşitli illerine dağıtılmıştı. Bu plaklar Adnan Menderes’in kahyasının öldürülmesiydi.
belediye hoparlörlerinden halka dinlettirilmişti. DP hızlı bir şekilde seçim kampanyası yürütüyordu.
1946 yılındaki ilk çok partili seçimlerde ilk kez bir siyasal
B) Çok Partili Cumhuriyet rekabet yaşanıyordu. Seçimler büyük bir heyecan içinde
1) Demokrata rtili P demokrasi yapıldı. Demokrat Parti 465 milletvekilliği için 273 aday
(1946,1950,1954,1957 seçimleri) göstermiş, bunun da ancak 62’si seçilebilmişti. Ancak da-
İkinci Dünya Savaşı sona ermiş, savaşı “demokrasiler” ka- ha oy verme sırasında itirazlar başlamıştı.
zanmıştı. Türkiye savaşın bitiminde Almanya ve Japonya’ya DP’nin seçim öncesinde ve sonrasında en çok eleştirdiği

53 Görüş: May ıs 1998

 T A R İ H

konu, seçim yasasının antidemokratik hükümleriydi. Se- propaganda serbest bırakılmış ve yargı güvencesi getiril-
çimlerin ardından da usulsüzlük yapıldığını öne sürerek mişti. Artık bütün gözler seçim gününe çevrilmişti. Mayıs
eleştiri dozunu arttırdı. Bu amaçla İstanbul başta olmak başında partiler radyoda propaganda konuşmalarına başla-
üzere Bursa, Balıkesir, Adana, Konya ve Ankara’da büyük dılar. DP, bu seçimde hala belleklerde olan çok çarpıcı bir
mitingler yapıldı. Seçim sonuçlarına itiraz ettiyse de bir afiş kullandı. Afiş, Selçuk Milar tarafından bir gecede çizil-
sonuç çıkmadı. Gerçekten de Türkiye’nin bir çok yerinde miş, ülkenin dört bir yanına asılmış ve çok yankı uyandır-
seçime hile karışmış ve usulsüzlükler yapılmıştı. CHP’nin mıştı. Afişte bir “el” resmedilmiş ve şu yazı yer almıştı:
uyguladığı bu usulsüzlükler nedeniyle bu seçimler “hileli “Yeter Söz Milletin!.” Bu afiş, DP’nin seçimi kazanmasına
seçimler” olarak anılacaktı. önemli bir katkı yaptı. Afişten CHP’liler de etkilenmişti. O
DP, seçim ve yargı güvencesinin sağlanmadığını, hükü- kadar ki, Ankara’da teknik öğretim Müsteşarlığı’nda çalı-
met ile memurların tarafsız kalmadığını ve seçimlerin şan Milar’ın 20 gün sonra Urfa’ya tayini çıktı.
CHP’nin baskı ve müdahalesi altında geçtiğini ısrarla vur- 14 Mayıs 1950 de yapılan genel seçimler sonucunda DP,
guluyordu. CHP ise DP’yi halkı ayak- büyük başarı göstererek 487 millet-
l a n m aya kışkırtmakla suçluyo r d u . vekilliğinden 408’ini kazandı. De-
Sonbaharda yapılan il genel meclisi mokrat Parti’nin seçim sloganı olarak
üyelik seçimi de benzer bir havada pek sık dile getirdiği gibi artık “Söz
geçmiş, gerilim tırmanmıştı. Türkiye Milletin”di. CHP 69 milletve k i l i ,
alışık olmadığı muhalefetle tanışıyor, Millet Partisi ise bir milletvekili çı-
parlamentoda sert tartışmalar yapılı- karmıştı. Bağımsız milletvekillerinin
yordu. Çok partili siyasal yaşama ge- sayısı ise 9’du. Türkiye’de ilk iktidar
çeli neredeyse bir yıl olmuştu ki, ilk değişikliği son derece barışçı bir or-
ciddi siyasal kriz patlak verdi. CHP tamda ve seçimle gerçekleşiyor ve
hükümeti, DP’yi gayrı meşru ilan et- çok partili siyasal hayat yeni bir bo-
me noktasına kadar geldi. Cumhur- yut kazanıyordu. Meclis 22 Mayıs’ta
başkanı İsmet İnönü 12 Te m mu z toplandı. Meclis başkanlığına Refik
1947’de, “12 Temmuz Beyannamesi” Koraltan, cumhurbaşkanlığına Celal
olarak anılan bir bildiri yayınlamak Bayar seçildi. Hükümet, Adnan Men-
zorunda kaldı. İnönü yayınladığı bil- deres’in başbakanlığında kuruldu.
diri ile tarafları sükunete davet edi- 1950-1953 yılları arasında ekono-
yor, çatışmayı uzlaşmaya, kavgayı ba- mik açıdan büyüme ve bolluk döne-
rışa çeviriyordu. Seçimle oluşan par- mi yaşandı. Bu dönemde elverişli ha-
lamentodaki muhalefet partisi olan DP’nin meşru olduğu va koşulları ve tarıma açılan yeni alanlar sayesinde tarımsal
ısrarla belirtilmişti. Çok partili demokrasinin yürüyeceğini üretim artmıştı. Öte yandan Kore Savaşı nedeniyle dünya
vurgulaması ise Türkiye’yi rahatlatmıştı. Böylece çok par- piyasalarında tarımsal ürünlere yönelik bir talep ortaya çık-
tili siyasal yaşama geçişte son derece önemli bir rol oyna- mıştı. Üstelik 2. Dünya Savaşı nedeniyle hazinede döviz ve
yan İsmet İnönü, ilk krizin de atlatılmasını sağladı. altın birikimi vardı. Buna 1950 sonrası ihracat gelirleri de
eklenince Türkiye bir “bolluklar ülkesi”ne dönüşmüştü.
Beyaz ihtilal ya da afişli seçim: “Yeter Söz Milletin!” “Altın yıllar” DP’ye ikinci zaferini kazandırdı.
1950 seçimleri öncesinde, 16 Şubat 1950’de Şemsettin
Günaltay hükümeti, muhalefetteki DP’nin de eleştirilerini Cezalandırılan iller!
dikkate alarak gerçekten demokratik bir seçim yasası ha- DP ekonomideki gelişme sayesinde 1954 yılında yapılan
zırladı. Bu yasaya göre seçimler tek dereceli, genel, eşit, seçimlerde de başarı gösteriyor ve seçimin galibi oluyor-
gizli oy, açık tasnif esasına göre yapılacaktı. Seçimlerde du. Seçim sistemi sayesinde %57’ye yakını oy almış ama

Görüş: Mayıs 1998 54

 T A R İ H

milletvekilliklerinin %93’ünü (541 milletvekilliğinden ni için yüksek oranlı bir devalüasyon gerçekleştirin.” Hü-
490’ını) kazanmıştı. CHP ise oyların %35’ini almış ama kümet seçime giderken “kemer sıkmak” niyetinde değil-
milletvekilliğinin ancak %6’sına sahip olmuştu, 30 millet- di. Ekonomik sıkıntı, siyasal gerginliği de beraberinde ge-
vekili çıkarmıştı. Köylü Partisi 5, bağımsızlar ise 10 mil- tirdi. Siyasal ve toplumsal muhalefet güçleniyordu. DP ise
letvekili kazanmıştı. Parlamento aritmetiği, DP’ye geniş muhalefete, basına, üniversitelere ve aydınlara yönelik bir
bir hareket alanı sağladı. DP, meclis çoğunluğu ile ulusal sindirme programı uygulamaya başladı. Baskıcı bir yöne-
iradeyi özdeşleştirmişti. Bu tarihten sonra bir türlü başla- timin ilk sinyalleri verilmişti. Ancak ekonomik bunalımın
yamadığı demokratik değişimi bir kenara bırakarak mu- derinleşmeye başlaması istikrar tedbirlerinin ertelenemez
halefete, basına, aydınlara karşı bir baskıya girişiyor, oto- hale gelmesi demekti. Bu nedenle ekonomik önlemler er-
riter bir yönetim kurmaya kalkışıyordu. telendi, seçim tarihi ise bir yıl erkene alındı.
Bu seçimden sonra oylarını muhalefete veren kimi iller, DP, seçim öncesinden seçim yasasında değişiklikler
DP tarafından cezalandırılmıştı. Bazı iller, ilçe haline geti- yaptı. Hürriyet Partisi’nin seçimlerde başarısını önlemek
rildi veya bazı iller ikiye bölündü. Örneğin için partilerin seçimlere il ve ilçe örgütle-
seçimlerde Cumhuriyetçi Millet Pa rt i s i , rini tamamladıkları illerde girebilecekleri
Kırşehir’de oyların %44.3’ünü alarak beş hükmü getirildi. Bunun yanısıra seçimler-
milletvekili çıkarabilmişti. Kırşehir’in mu- de partilerin ittifak yapmasını engelleyici
halefete oy vermesine sinirlenen Adnan değişiklik yapıldı. Son olarak seçim tari-
Menderes, bu ili cezalandı- hinden 6 ay evvel partisin-
racak ve 48 saat içinde çıka- den ayrılmamış olanların
rılan bir kanunla “ilçe” hali- başka partilerden aday ola-
ne getirilecekti. Aynı seçim- mayacağı hükmü getirildi.
de CHP’ye oy veren Malatya Bu son hüküm DP’den ayrı-
ise ikiye bölünerek Adıya- lan Mehmet Fuad Köprü-
man ili oluşturulacaktı. lü’yü hedef alıyordu.
Seçimlerde DP’nin oyları
Sonun başlangıcı İstanbul’un işgaliyle Mebusan Meclisi kapatılınca öncekilere göre azaldı, an-
1954 yılında ekonomik açı- Müdafaa-i Hukuk hareketinin yürütme organı durumundaki cak seçim sistemi sayesinde
“Heyet-i Temsiliye” adına M.Kemal Paşa 19 Mart 1920’de
dan sıkıntılı bir dönem baş- 419 sandalye kazandı. CHP
bir seçim bildirisi yayınladı
ladı. Elverişli hava koşulları 173, CMP 4 ve Hürri ye t
bitmiş, tarımsal üretim geri- Partisi ise 4 milletvekilli çı-
lemeye başlamıştı. Kore Savaşı bitmiş, dünya piyasaların- kardı, 2 de bağımsız milletvekili vardı. CHP %41 oranı-
daki tarımsal ürün talebi de sona ermişti. DP, seçim sar- nda oy alırken milletvekilliği oranı %29 da kalmıştı. DP
hoşluğu içinde iktisadi kuralları bir kenara itti. Daha az ise %47 oranında oy almasına rağmen milletvekilliğinin
büyüme ve daha az harcama yapmayı tercih etmedi. Dün- %70’ine sahip oldu. CHP bir çok yerde usulsüzlük yapıl-
ya piyasalarında tarımsal malların fiyatları hızla düşerken dığı için sonuçlara itiraz etti.
Toprak Mahsulleri Ofisi devreye sokuldu. Buğday yüksek Seçimlerin ardından 4 Ağustos 1958 tarihinde ilk istik-
fiyatla alındı, ama kentliye de ucuz ekmek yedirildi. Ara- rar paketi açıklandı. Devlet harcamaları kısılıyor, KİT
daki fark TMO’nin zararı olarak göründü. Bu sübvansiyon ürünlerine zam yapılıyordu. Dolar, yaklaşık %300’lük bir
piyasadaki para miktarının artmasına neden olmuş ve dö- artışla 9 liraya çıkarılıyordu. Ekonomik ve siyasal bunalım
viz darboğazı gündeme gelmişti. Dış kredi arayışı başladı. gittikçe derinleşti. İlk askeri darbeye giden yolun siyasal
Hükümetin başvurusu üzerine Ankara’ya ilk kez IMF he- taşları da döşenmeye başlamıştı. Tahkikat Komisyonu ise
yeti geldi. IMF klasik reçetesini öneriyordu: “Harcamaları sonun başlangıcıydı.
kısın, KİT ürünlerine zam yapın ve dış ödemeler dengesi- Dönem boyunca seçimlerde uygulanan basit çoğunluk

55 Görü ş: Mayıs 1998

 T A R İ H

sistemi seçmen tercihinin parlamentoya yansımasını önle- Milli bakiyeli seçim

di. DP aldığı oyun çok üzerinde temsilci elde etti. Seçim 1965 yılında yapılan genel seçimler öncesinde ilk kez Si-
sistemi siyasal gerilimin kaynaklarından biri haline geldi. yasal Partiler Yasası çıkarıldı. Yine seçimlerden önce 13
Şubat 1965’de yapılan değişiklikle Türkiye’de ilk kez nis-
2) Darbeli demokrasi pi temsil sistemine eklenen milli bakiye (ulusal artık)
(1961,1965,1969,1973,1977 seçimleri) sistemi uygulandı. Bu, küçük partilerin parlamentoda
Türkiye’de ilk darbe, 27 Mayıs 1960’da yapıldı. Darbe temsilini olanaklı kılan bir sistemdi. Böylece her bir
sonrasında kurucu meclis tarafından hazırlanan yeni ana- oyun hesaba katılması amaçlanmış, seçim çevrelerinde
yasa, göreli olarak Türkiye’nin gördüğü en demokratik, değerlendirilemeyen oyların ulusal bir seçim çevresinde
liberal ve özgürlükçü anayasasıydı. birleştirilmesi öngörülmüştür. Bu sistem sayesinde, Tür-
Seçim sisteminde de önemli değişiklikler gündeme gel- kiye tarihinde ilk kez sosyalist bir parti; Türkiye İşçi Par-
di. 26 Nisan 1961’de yapılan değişikliklerle seçmen yaşı tisi parlamentoya 14 milletvekili gönderebilmişti.
21 olarak belirleniyor, yargı deneti- 1965 seçimlerine giderken CHP
mi korunuyordu. Ayrıca yeni anaya- de siyasal yelpazedeki yerini “orta-
sada seçimlerin adil bir biçimde ya- nın solu” olarak belirledi. Bu ne-
pılmasını sağlamak ve iktidardaki si- denle CHP seçim öncesinde komü-
yasal partinin müdahalesini en aza nistlikle suçlanmış “ortanın solu
indirmek amacı ile Millet Meclisi se- Moskova’nın yolu” diye sloganlar
çimlerinden önce adalet, içişleri ve yazılmıştı. AP’nin hazırladığı bir
ulaştırma bakanlarının görev l e ri n- broşürde CHP Genel Başkanı İnö-
den çekilecekleri hükmünü getir- nü’nün, Türkiye’yi ziyarete geldiği
mişti. Getirilen yeniliklerden biri de sırada Sov yet Dışişleri Bakanı A.
önceki döneme tepki niteliğinde Gremiko’nun eşinin elini öperken
olan oransal (nispi) temsil; D’Hondt g ö s t e ren fotoğrafın altında şunlar
seçim sisteminin benimsenmesiydi. yazılmıştı: “Komünistleri şımartan
Ayrıca seçimlerde adayların, partile- el öpüş”. CHP ise AP’yi gericileri
rin ye rel örg ü t l e rince sap t a n m a s ı , korumak ve dini siyasete alet etmek-
genel merkezin ancak %10 oranında le suçluyordu. CHP’nin hazırladığı
bir hakka sahip olması öngörülmüş- bir ilanda AP’nin Genel Başkanı Sü-
tü. Senato seçimlerinde ise çoğunluk l eyman Demirel’in sofra başında
sistemi benimsenmişti. oturmuş durumda ve masanın üze-
Darbe sonrasında 15 Ekim 1961’de yapılan ilk seçimlere rindeki “White Horse Whisky” etiketi bulunan şişeye
CHP, Adalet Partisi, Yeni Türkiye Partisi ve Cumhuriyetçi imrenerek bakışını gösteren bir fotoğrafın yanında şu te-
Köylü Millet Partisi katıldı. AP, YTP ve CKMP oyların % kerleme yazılmıştı: “Viskisini içerken / birden gözleri
60’dan fazlasını aldılar. AP 158, CKMP 54, YTP 65 ve CHP daldı / viski şişesinden / Kıratı çekip aldı / Türklü Ame-
de 173 milletvekili çıkardı. Seçim sonuçları tek partinin ik- rikanlı / kısrak girdi gerdeğe / böylece yarım kanlı / kı-
tidar olmasına olanak vermedi. Türkiye, koalisyonlarla ilk rat çıktı perdeye.” CHP, Demirel’in mason olduğunu da
kez bu dönemde tanıştı. 1961-1965 yılları arasında dört işlemişti. Bunun üzerine AP Genel Başkanı, locadan ma-
koalisyon kuruldu. Askerin tedirginliği nedeniyle ilk üç son olmadığını gösteren bir belge almak durumunda kal-
koalisyon İnönü başkanlığında oluşturuldu. Bu arada AP mıştı. (Bu olay masonların bölünmesine yol açmıştır.)
genel başkanı Ragıp Gümüşpala’nın beklenmeyen ölümü Seçimler 10 Ekim 1965’de yapıldı. Milli bakiye sistemi
merkez sağda yeni bir liderin, Süleyman Demirel’in ortaya bir partinin çoğunluk elde etmesine çok az ihtimal verme-
çıkmasına neden oldu. sine karşın, AP çoğunluğu sağladı. Seçimler sonucunda AP

Görüş: Mayıs 1998 56

 T A R İ H

240, CHP 134, CKMP 11, MP 31, TİP 14, YTP 19 ve ba- masına katkıda bulunmuştu. CHP’nin genel sekreteri Ece-
ğımsızlar 1 milletvekili kazandı. Demirel 27 Ekim 1965’de vit ise 12 Mart’ın gelişen CHP’ye karşı yapıldığını düşü-
hükümeti kurdu. CHP oy kaybetmiş, parti içinde hesaplaş- nerek istifa etti. CHP’nin 21. Kurultayı’nda Ecevit, genel
ma başlamıştı. Ortanın solunu sahiplenen Ecevit, CHP’nin başkan seçildi. İnönü kaybetmişti.
1966’daki 18. Kurultayı’nda genel sekreterliğe seçildi. 1973 seçimlerinden önce, bir takvim hatasından kay-
AP hükümeti, seçimlerden bir yıl önce, 1968’de ha- naklanan sorunlar yaşandı. Zira 12 Mart döneminde ana-
zırladığı seçim yasasında barajlı D’Hondt sistemini ge- yasa değişikliği yapılmış ve geçici bir madde eklenmişti.
tirdi. Özellikle TİP ve CHP muhalefetine rağmen kabul Buna göre ertelenen senato seçimleri ilk genel seçimlerle
edilen bu yasanın baraj hükmü, Anayasa Mahkemesi ta- birlikte 12 Ekim Pazar günü yapılacaktı. Sonradan anlaşıl-
rafından “eşitlik” ilkesine aykırılık gerekçesiyle iptal dı ki, 12 Ekim, Pazar’a değil Cuma’ya geliyor. Ama anaya-
edildi. Yine basit D’Hondt sistemine dönülmüştü. Bu sada yazdığı için seçim tarihini değiştirmek sorun oldu.
değişiklikten küçük partiler zarar gördü. Örneğin 1969 Yüksek Seçim Kurulu’nun düzeltme kararıyla seçimlerin
seçimlerinde TİP’in oy oranı neredeyse aynı kaldı, ama 14 Ekim 1973 tarihinde yapılması kararlaştırıldı. Seçim-
sadece 2 milletvekili çıkarabildi. lerde ilk kez birleşik oy pusulası kullanıldı. Daimi seçmen
1965 sonrasında kurulan iki siyasi parti, 70’li yıllarda kütükleri yazımı da ilk kez bu seçimler öncesinde gerçek-
adından çok söz ettirecekti. leşti. Seçimlere 8 parti katıl-
Bunlardan ilki, 1969 seçim- dı. AP 149, CHP 185, MSP
lerinden önce Alparslan Tür- 14 Mayıs 1950’de 48, MHP 3, CGP 13, De-
keş genel başkanlığını yaptığı mokratik Parti 45, T.B.P. 1
yapılan genel seçimler son ucunda
CKMP’ydi ki, adını Milliyetçi ve bağımsızlar 6 milletvekili
Hareket Partisi’ne çevirmişti. D e m o k r at Parti, büyük başarı çıkardılar. Millet Partisi ise
İkincisi, 27 Ocak 1970 Erba- göstererek 487 milletv ekilliğinden milletvekili çıkaramadı.
kan’ın liderliğinde kurulan 408’ini kazandı. Bu seçimlerde “karaoğlan”
Milli Nizam Partisi’ydi. E c evit’in yıldızı parladı.
Demokrat Parti’nin seçim sloganı
1969 seçimlerinde seçim- CHP’nin “ak günlere” ve
lerde din teması öne çıktı. “artık söz milletin”di. “ortanın solu” sloganları ge-
AP, CHP’yi dinsizlikle, CHP niş bir destek buldu. Ecevit,
ise AP’yi din istismarı yap- inanç hürriyetinin düşünce
makla suçladı. MHP ise din karşıtı olmakla itham edildi. hürriyeti kadar dokunulmaz ve vazgeçilmez olduğunu iş-
Seçimler 12 Ekim 1969’da nispi temsil esasına göre yapıl- ledi, düzenin bozukluğunu vurguladı. Genel af çıkaracağı-
dı. AP bir kez daha tek başına iktidara gelebilecek şekilde nı vaat etti. Seçimlerden CHP birinci parti olarak çıktı,
oyların %47’sini aldı ve 256 milletvekili çıkardı. Cumhu- ama hiç bir parti çoğunluk sağlayamadı. Parlamentoda az
riyetçi Güven Partisi 15, CHP 143, MHP 1, MP 6, Türkiye sandalyeye sahip küçük partiler önem kazandı. Özellikle
Birlik Partisi 8, TİP 2, YTP 6 ve içlerinde Erbakan’ın da MSP, amblemindeki anahtar gibi anahtar bir parti oldu.
bulunduğu bağımsızlar 13 milletvekilliği kazanmıştı. Seçimlerin ardından CHP-MSP koalisyonu kuruldu ama
kısa sürdü. Türkiye’deki ilk Milliyetçi Cephe Hükümeti
Kısmi müdahaleli seçim ise, güvenoyu alamayan Sadi Irmak hükümeti sonrasında
Ordu, 12 Mart’ta hükümete bir muhtıra verince Türkiye kuruldu. Ortakları arasında MHP de vardı. MHP birinci
bu kez “kısmi” askeri müdahale ile tanıştı. TİP ve MNP MC sonrasında güçlendi. 1977 seçimlerinde de oy oranını
Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı. Anayasa değişik- ve sandalye sayısını arttırdı.
likleri yapıldı. TRT ve üniversite özerkliği kaldırıldı. TİP’in de katıldığı 1977 seçimlerine giderken Ecevit,
12 Mart CHP için çok farklı bir anlam taşıyordu. 12 CHP’nin değiştiği mesajını veriyordu. Özellikle laiklik ve
Mart olayından sonra İnönü, “tarafsız hükümet”in kurul- halkçılık anlayışındaki değişim belirgindi. Seçmen de me-

57 Görüş: May ıs 1 998

 T A R İ H

sajı almakta gecikmedi. 1977 seçimlerinde MSP’nin oyu 3) Sivil toplumlu demokrasi
düştü, CHP oyları ise daha da arttı. Ama yine hiç bir parti (1983,1987,1991,1995, 1999 seçimleri)
çoğunluk elde edemedi. AP 189, CGP 3, CHP 213, DP 1, 12 Eylül askeri rejimi, önce partilerin faaliyetlerini askıya
MHP 16, MSP 24, bağımsızlar 4 milletvekili çıkarmıştı. aldı. Liderler, can güvenlikleri gerekçe gösterilerek Ham-
zakoy’a gönderildiler. Siyaset yasaklandı, bir anlamda kö-
Geliyorum diyen darbe tülüklerin kaynağı olarak sunuldu. Darbeden yaklaşık bir
1977 seçimleri sonrasındaki hükümet istikrarsızlığı ile yıl sonra 16 Ekim 1981’de Türkiye tarihinde ilk kez bütün
beraber toplumsal karmaşa da başladı. Kanlı 1 Mayıs siyasi partiler temelli kapatıldı.
1977 olayları yapay bir körüklemenin de varlığına işaret Darbecilere göre devlete ve topluma yeni bir şekil verilme-
ediyordu. Sağ-sol çatışması silahlı bir kavgaya dönüşmüş- li, bu amaçla yeni bir anayasa yapılmalıydı. Hazırlanan ana-
tü. Artık ilk kimin öldürüldüğü veya kimin ateş ettiği yasa her bakımdan 1961 Anayasası’na ve geçmişe tepki nite-
önemli değildi. Son kimin öldürüldüğü önemliydi. Kah- liğindeydi. Yasamayı yavaşlattığı düşünülen senato tarihe ka-
ramanmaraş olayları gibi dinsel ve rıştı. Yasama ve yargı karşısında yürüt-
etnik ayrılıklar körüklendi. Terör ve me yani cumhurbaşkanlığı ile hükü-
şiddet günlük yaşamın bir parçası met güçlendirildi. Anayasaya eklenen
haline geldi. Savcı Doğan Öz, Abdi geçici madde ile eski siyasetçilerin bir
İpekçi, Prof. Dr. Ümit Doğanay, Prof. bölümüne 5 ya da 10 yıllık siyaset ya-
Dr. Cavit Orhan Tütengil, Gün Sa- sağı getirildi. Anayasa 7 kasım 1982’de
zak, Nihat Erim ve Kemal Türkler halkoyuna sunuldu ve %91 oranında
gibi isimler haince öldürüldü. Bü- evet oyu aldı. Aynı halkoyu ile Kenan
tün bunlara bir de ekonomik kriz Evren de Cumhurbaşkanı seçildi.
ekleniyor, ikinci petrol şoku Türki- Yeni anayasa, seçimlerin 5 yılda
ye’yi derinden etkiliyordu. Yokluk- bir yapılmasını hükme bağlamıştı.
lar, kuyruklar ve karaborsa yaşamın (Ama hiç bir zaman 5 yılda bir ya-
bir parçası haline geldi. 24 Ocak ka- pılmadı.) Seçim yasası da anayasanın
rarları ekonomik bunalıma çözüm ruhuna uygun değiştirildi ve hazır-
olarak düşünülmüştü. Hükümet is- landı. Amaçlanan, az sayıda partinin
tikrarsızlığı ise siyasal istikrarsızlığa parlamentoya girmesi ve tek bir par-
dönüşmüştü. Hele 1980 yılının ilk- tinin hükümet kurabilmesiydi. Bu
baharında görev süresi dolan Cum- nedenle partilerin seçime katılması
hurbaşkanı Fahri Korutürk’ün yeri- zorlaştıran ülke barajı ve yerel baraj
ne bir türlü cumhurbaşkanı seçilmemesi darbe kaygıları- getirildi. Ülke genelinde %10 oy alamayan parti, millet-
nı pekiştiriyordu. CHP ve AP aday belirlemek için bile bir vekili çıkaramayacaktı. Öte yandan bir partinin seçime
araya gelmiyor, kendi gösterdikleri adaylar ise seçilemi- katılabilmesi için illerin en az yarısında örgütlenmesi ge-
yordu. Bu arada Ajda Pekkan, Zeki Müren gibi isimlere rekliydi. Oy vermeyenler 2.500 TL ceza ödeyecekti. Ter-
oy verildi. Hatta bu oylardan meclisin çaycısı Necmi cihli oy sistemi de getirildi, ama yalnızca 1991 seçimle-
Efendi bile nasibini aldı. Sonuçta, 12 Eylül 1980’de de rinde uygulandı ve 1995’de de kalktı. Televizyon ise se-
Türkiye’nin üçüncü askeri müdahalesi odu. çimlerin en önemli aracı haline geldi. İlk kez kamuoyu
1980 yılına kadar yapılan seçimlerde Türkiye’de 1968, yoklamaları da bu dönemde yapılmaya başladı.
1973, 1977 genel seçimleri ile 1975 ve 1979 ara seçimle-
rinde (1965 seçimleri hariç) basit D’Hondt sistemi uygu- Vetolu seçim
landı. Türkiye’yi 1961-1965 ile 1973-1980 yılları arasın- 24 Nisan 1983’de parti faaliyetleri serbest bırakıldı. Si-
da koalisyonlar ya da azınlık hükümetleri yönetti. yasi ortamın hareketlenmesiyle eski liderlerin adı gün-

Görüş: Mayıs 1998 58

 T A R İ H

deme gelmeye başlayınca liderler yine Çanakkale’ye zo- 117 ve darbenin varisçisi olarak gösterilen MDP ise ancak
runlu ikamete gönderildiler. Evren ve arkadaşları az sa- %23.3 oy alarak 71 milletvekili çıkarabilmişti.
yıda partinin kurulmasından yanaydılar. Önce 16 Mayıs Bir yıl sona 1984’de yapılan yerel seçimler yapay si-
1983’de askeri yönetimin varisçisi olan Milliyetçi De- yasal hayatın sonu oldu. Daha önce seçime alınmayan
mokrasi Partisi kuruldu. ANAP ve Halkçı Parti ise kuru- SODEP ikinci, DYP ise üçüncü parti olmuştu. Eğer bu
luş dilekçelerini 20 Mayıs’ta verdiler. Aynı tarihlerde bir genel seçim olsaydı HP ve MDP barajı bile geçe-
kurulan AP’nin devamı DYP ile CHP’nin devamı SODEP meyeceklerdi.
vetolar ve kuruluş kararlarının geç onaylanması nede- Solda yükselen SODEP, 1985’de HP ile birleşti. Böy-
niyle seçime katılamadılar. lece seçimlere alınmayan SODEP, SHP adını alarak par-
E v ren, Yo z g at ko nuşmasında “istikrar 2-3 part i y l e l a m e n t oya girmiş oldu. Aske ri yönetimin va ri s ç i s i
olur” diyordu. Ama parti faaliyetleri serbest bırakılınca MDP ise 1986 yılına gelindiğinde artık tüke n m i ş t i .
peş peşe parti kuruldu. Evren bunun üzerine “şimdi ina- Kendini feshetti. Pa rti üyesi milletve k i l l e rinden 21’i
dına parti kuruyorlar” diye sitem etti. Çok parti kurul- DY P ’ ye geçti. Seçimlere katılmasına izin ve ri l m eye n
ması Evren’i rahatsız ediyordu. MGK’ya veto yetkisi veril- DYP de artık parlamentodaydı. Daha ikinci genel seçim
mişti. Vetolar hem parti kurucuları hem de seçimde gös- yapılmadan parlamentonun partileri değişmişti.
terilecek adaylar için çok sık Bu arada Türkiye’de “hül-
kullanıldı. Kısa süre içinde le partisi” adı ve rilen bir
parti kurucusu olmak iste- 1965 seçimlerine g iderken oluşum ya ş a n m aya başladı
yen 416 ve milletvekili ada- ve 1995 yılına kadar devam
CHP de siyasal yelpazedeki y erini
yı olmak isteyen 672 kişi etti. Yeni anayasa ile millet-
veto edildi. Sonuçta darbe ”ortanın solu” olarak belirledi. ve k i l l e rinin parti değiştir-
sonrası ilk seçimlere 3 par- Bu nedenle CHP seçim öncesinde meleri yasaklanmıştı. Buna
tinin katılmasına izin veril- komünistlikle suçlanmış “ortanın çözüm olarak “hülle parti-
di. Bunlar MDP, HP ve si” bulundu. Bir part i d e n
solu Moskova’nın yolu” diye
ANAP’tı. Yapay siyasal parti- ayrılan milletvekilleri önce
ler ve yapay bir siyasal or- sloganlar y azılmıştı. başka bir parti kuru yo r,
tam kurulmuştu, ama uzun sonra da o parti katılmak is-
sürmeyecekti. tedikleri parti ile birleşiyor-
Özal, ANAP’ı, sağın liberal, milliyetçi ve dinci kesim- lardı. Böylece anayasa yasağı aşılmış oluyordu. İlk hülle
leriyle sosyal demokrasinin bazı unsurlarını (4 eğilimi) partisini SHP’den ayrılan 20 milletvekili, DSP’ye geçebil-
birleştirdiğini iddia ederek kurmuştu. Özal, siya s e t e mek için Halk Pa rtisi adıyla kurdu. Sonra fe s h e d i p
farklı bir üslup getirdi. Propagandasını profesyonel rek- DSP’ye katıldılar.
lam şirketleri üstlendi ve siyasal reklam bir sektör oldu. Her genel ve yerel seçim öncesinde, seçim kanununda
Özal, seçim öncesinde ekonomik temaları işledi. Tele- iktidardaki ANAP’ın yararına değişiklikler yapıldı. 1984
vizyonda Necdet Calp’la yaptığı Boğaziçi Köprüsü’nün yılındaki ilk değişiklikle, büyük partiler ile Meclis’te
satılması konusundaki tartışma hala belleklerdedir. Se- temsil edilen partilere bütçeden, her yıl ve her seçim
çimler yaklaşırken Evren, askeri yönetimin halefini MDP öncesinde, meclisteki sandalye sayısı ve aldığı oy oranın-
olarak açıkladı. Seçimden önce yaptığı meydan ve tv ko- da “devletçe yardım” yapılacağını hükme bağlanıyordu.
nuşmalarında seçmene MDP’yi açıkça adres gösterdi, Yarışmacı olduğu iddia edilen seçim sisteminde yine
Özal’ı ise eleştirdi. Meclis’te temsil edilen ve dolayısıyla büyük partilere bir
Seçimler 6 Kasım 1983’de yapıldı ve katılım %92.3 ora- kez daha avantaj sağlanmış oldu ve büyük partilerin mali
nında oldu. ANAP umulmadık bir başarı gösterdi ve gücü daha da arttırılmış oluyordu.
%45.1 oy alarak 211 milletvekili çıkardı. HP %30.5 alarak Özal, ikinci genel seçim öncesinde seçim çevreleri ile

59 Gör üş: May ıs 1998

 T A R İ H

de oynadı. Partisine milletvekili çıkaracağını düşündüğü İttifaklı seçim

bazı ilçeleri il yaptı. Seçimler öncesinde seçim yasasında Türkiye’de 1990’lı yılların başında artık özel televizyonlar
değişikliğe gidildi. Milletvekili sayısı 400’den 450’ye çıka- da kurulmuş ve seçimlere ağırlığını koymuştu. Özal’ın
rıldı. Seçmen yaşı 20’ye indirildi. o ğ l u nun kurduğu Star telev i z yo nu seçimler boy u n c a
Siyasi yasakların kaldırılması için 6 Eylül 1987’de halk ANAP’ı destekledi. 20 Ekim 1991’de yapılan seçimlere 6
oylaması yapıldı. ANAP’ın hayır propagandası yaptığı oy- parti katıldı. Ama 5 parti barajı aşabildi. Seçime katılan
lamadan kıl payı, %50.1 evet çıktı. Ama bu yasakların Sosyalist Parti %0.4 oy aldı. DYP %27 oyla 178 milletveki-
kalkmasına yetti. Evren 4 yıl kadar önce “eskiye rağbet ol- li çıkararak birinci parti oldu. ANAP %24 oyla 115 millet-
saydı bit pazarına nur yağardı” demişti. Oysa 1987’de es- vekili çıkararak ikinci, SHP ise %20.8 oyla 88 milletvekili
kiye rağbet oldu ve siyaset pazarına yasaklı liderler yağdı. çıkararak üçüncü parti oldu. RP %16.9 oyla 62 milletveki-
Böylece Ecevit, Demirel, Erbakan ve Türkeş emanetçiler- li çıkarırken, DSP ise barajı çok az bir oyla aşarak (%10.8)
den emanetleri aldılar. ancak 7 milletvekili çıkarabilmişti. Sonunda 12 Eylül’ün
yasaklı liderleri Demirel, Ecevit, Er-
Televizyonlu seçim bakan ve Türkeş 11 yıl sonra tam
Halk oylamasının hayır oy l a r ı kadro TBMM’ye girmişlerdi.
Özal’ı cesaretlendirince iki ay son- MHP’nin devamı olarak 1983’te
ra erken genel seçime gidildi. Se- Muhafazakar Parti kurulmuş, adını
çimlerde ilk kez siyasal re k l a m MÇP’ye çevirmişti. 1983 seçimleri-
kampanyaları TRT’nin her iki ka- ne vetolar nedeniyle kat ı l a m a d ı .
nalında da yayınlanmaya başladı. 1987 seçimlerinde ise barajı aşa-
SHP bu seçimlerde hala anımsa- madı. Bu kez yine 1987’de barajı
nan bir seçim reklamı kullandı: aşamayan RP, MÇP ve İDP ile ittifak
Sıkılan limon! Özal’ın “icraat ı n yaptı. Seçimin asıl galibi de bu itti-
içinden” programıyla başlayan te- fak oldu. SHP ise seçimlerde
levizyon kullanımı, seçimlerin te- 1 9 9 0 ’da kurulan HEP ile ittifa k
mel aracı haline gelmişti. 29 Ka- yapmıştı. HEP kökenli milletvekil-
sım 1987’de yapılan seçimlere 7 lerin ant içme sırasında Kürtçe ko-
parti katıldı. Seçimler, Türkiye ta- nuşmaları ve anayasa baskısı altında
rihinin en adaletsiz sonu ç l a r ı n ı yemin etmek zorunda kaldıklarını
verdi. ANAP %36.3 oy aldı ama s ö y l e m e l e ri Meclis’te ve kamu-
292 milletvekili çıkararak Meclis- oyunda tepkiye yol açtı. Meclis so-
’te %65’lik bir çoğunluğa sahip oldu. SHP %24.8 oy runlu açılmıştı ama, seçimler sonrasında merkez sağ ve
oranıyla ikinci parti oldu ve 99 milletvekili çıkardı. solu simgeleyen DYP ve SHP’nin koalisyon kurması Tür-
DYP ise %19.1 oy oranıyla 59 milletvekili kazanarak kiye’yi rahatlatmıştı. 1992 yılında Anayasa’nın geçici
üçüncü parti oldu. DSP %8.5, RP %7.2, MÇP %2.9 ve maddesi yürürlükten kalkınca kapatılan partiler yeniden
İDP %0.8 oy alarak barajı aşamadı. Yaklaşık %20’ye ya- açıldı. 17 Nisan 1993’de Özal’ın beklenmedik ölümü si-
kın oy değerlendirilmemiş oldu. yaset dengelerini değiştirdi. Demirel, Özal’ın ye ri n e
Seçime katılan ilginç partilerden biri de Büyük Ana- cumhurbaşkanı seçildi. Tansu Çiller ise DYP’nin genel
dolu Pa rtisi’ydi. Amblemi ise davulu delen jag u a r d ı . başkanı oldu. Erdal İnönü de SHP genel başkanlığını bı-
Özal’ın kızı ve damadına hediye edilen jaguardan esin- rakacağını açıkladı. Yerine Murat Karayalçın SHP genel
lenmişti. Özal’ı eleştirmek için kurulmuştu. TV’deki se- başkanı oldu. Cumhuriyet’in 50. Hükümeti’nin başbaka-
çim propaganda konuşmaları boyunca da DYP’ye oy ve- nı ilk kez bir kadın oluyordu. Ama başbakan da yardım-
rilmesini istemişti. cısı da seçimden çıkmamışlardı.

Görüş: Mayıs 1998 60

 T A R İ H

Refahlı seçim Milliyetçi seçim

1995 seçimleri öncesinde anayasa ve yasal değişiklikler AnaSol-D Hükümetinin gensoru ile düşürülmesinden
yapıldı. Seçimlerde kontenjan usulü, seçim çevresi barajı sonra hükümet arayışları başladı. Sonrasında Ecevit’in
ve tercih sistemi kaldırıldı. Milletvekili sayısı ise 550’ye azınlık hükümeti ülkeyi seçimlere götürmesi için des-
çıkarıldı. Seçimin başlangıç tarihinden itibaren kamuoyu teklendi. PKK terör örgütüne ve onun başı teröri s t
araştırmalarının yayınlanması ve bir parti ile adayın le- Öcalan’a yönelik kararlı takip sonuç vermekte gecik-
hinde veya aleyhinde yayın yapılması yasaklandı. Seçim- medi. Öcalan yakalanarak Türkiye’ye getirildi. Milli-
lere 12 parti katıldı. yetçiliğin yükseldiği bir dönemde MHP bundan en çok
Dinci sağ, yükselişini 1991 seçimlerinde hissettirmişti. yararlanan parti oldu. Türkeş’in ölümü ile dağılacağı
1995 seçimlerinden bir yıl önce 1994’deki yerel seçim- düşünülen MHP, olaylı ko n g re l e rin ardından Dev l e t
lerde de Refah Partisi oylarını umulmadık bir şekilde art- Bahçeli’yi kendisine genel başkan seçti. Bahçeli, genel
tırmış, seçimin galibi olmuştu. RP Erbakan’ın başkanlı- başkan seçildiğinde kamu oyunda pek tanınmıyo r d u .
ğında özellikle düşük gelir gruplarına yönelik faaliyetinin Ama örgütçülüğü sayesinde partiyi kısa sürede toparla-
meyvelerini almakta gecikmedi. Aradan geçen sürede yarak seçimlere taşıdı. Tahmin edilmeyen bir şekilde
RP’nin oyları daha da arttı. Bu nedenle 1995 seçimleri- seçimlerden ikinci parti olarak çıktı.
nin galibi yine %21.4 ora- 18 Nisan 1999’da yapılan
nında oy alan RP oldu ve son genel seçime 20 part i
158 milletvekili kazandı. 1982d ’ e seçim yasası da katıldı. Beş parti barajı ge-
ANAP % 19.6 oranında oyla anayasanın ruhuna uygun çebildi. MHP sürpriz yapıp
132 milletvekili çıkararak ikinci parti oldu. DSP birin-
ikinci ve % 19.2 oranında olarak hazırlandı. Amaçlanan, ci parti olarak çıkarke n ,
oy alan DYP ise 135 millet- az sayıda partinin par lamentoya C u m h u ri yet’le yaşıt CHP
vekili çıkararak üçüncü par- girmesi ve tek partinin hükümet baraja takılarak parlamento-
ti oldu. DSP %14.6 oyla 76 ya giremedi.
kurabilmesiydi. Böylece y erel
milletvekili kazanırken, bu Seçmene 1983’ten itiba-
kez CHP barajı az bir oyla baraj ve ülke barajı getir ildi. ren, seçimlerde, adeta iki
aşarak (%10.7) 49 milletve- farklı siyasal seçenek su-
kili çıkardı. HADEP %4.2, nuldu. Bu seçeneklerden
İP %0.2, MHP %8.2, Millet Partisi %%0.5, Yeni Demok- ilki, istikrarı öne çıkaran, güçlü yürütmeye dayanan,
rasi Hareketi %0.5, Yeniden Doğuş Partisi %0.3 ve Yeni barajlı bir seçimden çıkmış etnik ve dini sorunları se-
Parti %0.1 oranında oy aldı. Değerlendirilmeyen, ziyan çim sistemi ile aşmaya çalışan bir meclisti. İkincisi ise,
olan oylar ise %15’e yakındı. seçimde adaletin öne çıktığı, küçük partilerin de tem-
1995 seçimleri sonrasında koalisyon hükümetleri ku- sil edildiği ve hiç bir partinin tek başına iktidara gele-
ruldu. Ama RP ile DYP’nin yaptığı koalisyon sırasındaki meyeceği biçimde oyların dağılmış olduğu, istikrarsız,
uygulama ve gelişmeler siyasal sistemin temel değerleri ko a l i s yonlarla yönetilen bir rejimdi. Seçmen adeta
konusunda ciddi bir gerilim yaratmaya başladı. Siyasal İs- “adalet” ve “istikrar” arasında tercih yapmaya zorlan-
lam bir değer olarak meşrulaştırılmaya çalışılınca ordu- dı. Ama 12 Eylülcülerin arzuladığı “3 partili sistem”
nun “örtülü müdahalesi” olarak nitelendirilen 28 Şubat tutmadı. Türlü engellere rağmen parti sayısı azalmadı.
süreci yaşandı. Ardından RP laiklik karşıtı eylemlerin Son seçimlere 20 parti katıldı ki, bu Türkiye tarihinin
odak noktası haline geldiği gerekçesiyle Anayasa Mahke- en kalabalık partili seçimleriydi. Gelinen yer çok par-
mesi tarafından kapatıldı. RP’li milletvekilleri, belediye tili ve kutuplu bir nokta oldu.
başkanları ve üyelerin büyük bir bölümü daha önce ku- Yard. Doç. Dr. Mehmet Ö. Alkan
rulmuş olan Fazilet Partisi’ne geçti. ‹.‹. S.B.F. Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü, Siyasi Tarih Ana Bilim Dal› Ö¤retim Üyesi

61 Görüş: May ıs 1998