'Mijn geaardheid is niet langer meer een issue'

'Mama, het boek over mijn leven komt volgende week uit. Dat wordt wel moeilijk voor jullie.' Tofik Dibi en zijn moeder kijken naar Masterchef Marokko als hij erover begint. 'Hoezo?' wil ze weten. 'Zeg gewoon wat erin staat.' Hij zegt dat ze dat wel weet. En als ze antwoordt van niet, nog een keer: 'Je weet wel wat erin staat.'

Na zijn vergeefse gooi naar het leiderschap van GroenLinks in 2012 verliet de veelbelovende politicus uit Amsterdam-West de Tweede Kamer via de achterdeur. Tofik Dibi (34) was altijd een graag geziene gast in talkshows geweest. Als 'vrijzinnige moslim' met een Marokkaanse achtergrond en uitgesproken meningen op bestelling werd hij aan de lopende band gevraagd voor interviews. Nu was hij plotseling het mikpunt van hoon en spot. Hoe had hij het in zijn hoofd gehaald zich kandidaat te stellen als uitdager van Jolande Sap?

Het ging niet goed met de fractie. In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen groeide bij Dibi het idee dat hij GroenLinks uit het slop kon trekken, ook al kreeg hij amper steun van partijgenoten. 'Achteraf besef ik dat ik me ook heb laten meeslepen door ijdelheid', zei hij daarover later in een terugblikkend interview met Vrij Nederland. 'Ik wilde iedereen binnen de partij die niet in me geloofde een poepje laten ruiken en dat was onverstandig.'

Provoceren

Het kwam tot een lijsttrekkersreferendum, dat Sap met een grote meerderheid won. Bij de verkiezingen op 12 september verloor GroenLinks tweederde van de zetels en was het ook einde verhaal voor Sap.

Na zijn vertrek uit de Tweede Kamer liep Dibi een redactiestage bij mediaplatform VICE, pakte hij zijn afgebroken bachelor media & cultuur aan de Universiteit van Amsterdam op en begon hij aan een opleiding tot leraar maatschappijleer. Hij stopte met beide studies en verstuurde sollicitatiebrieven, 'vooral naar mensenrechtenachtige clubs'. Tot nu toe zonder resultaat. 'Bij afwijzingen hoor ik vaak dat ze me associëren met provoceren. En ik heb natuurlijk geen opleiding afgerond.'

Ja, hij ontvangt nog steeds wachtgeld - die vraag wordt hem het vaakst gesteld - maar niet lang meer. Tot eind dit jaar, hooguit. En ja, hij woont nog steeds met zijn familie.

De afgelopen maanden schreef hij aan het boek met de titel Djinn, naar wat in de islamitische overleveringen een bovennatuurlijk onzichtbaar wezen is dat bezit kan nemen van mensen. Zo heeft Dibi zijn homoseksualiteit lange tijd gezien: als een djinn, als iets wat ook weer kan weggaan. 'Het heeft geen naam', schrijft hij. 'Als ik het een naam geef, wordt het tastbaar, zonder blijft het ongrijpbaar. Naamloos of niet, het is niet te bedwingen.'

Uit de kast komen

In het boek beschrijft hij zijn jeugd in Vlissingen, het begin en einde van zijn politieke carrière en de daarmee gepaard gaande worsteling met zijn geaardheid, die al op jonge leeftijd begon. Toen Dibi in 2006 aantrad in de Tweede Kamer kreeg hij er al vragen over, maar rond het lijsttrekkersreferendum waren het er meer dan ooit. In het programma van Paul de Leeuw, bij de Coen en Sander Show op 3FM: 'Val je op mannen of op vrouwen?' Zijn standaardredactie was een rookgordijn: 'Ik weet wat je probeert, maar ik heb niets spannends te melden.'

Het moeilijkst vond hij de confrontatie met de Egyptisch-Nederlandse publiciste Monique Samuel, net als Dibi gast in praatprogramma De Halve Maan. 'Ik ben een jaar geleden uit de kast gekomen en heb daarmee een heldenrol vervuld voor veel mensen', zei Samuel plotseling, in het gesprek over zijn plannen met GroenLinks. 'Nu vraag ik aan jou: je bent zo dapper om die lijsttrekkersrol aan te vechten, terwijl je eigenlijk weet dat je niet gaat winnen. Maar waarom durf je niet uit de kast te komen?'

Je antwoordde dat het irrelevant was.

'Dat was natuurlijk niet waar. Het is wél relevant. Ik wist heus wel dat het iets had kunnen betekenen als ik als Tweede Kamerlid uit de kast was gekomen. Maar ze overviel me met die vraag. Ik was er niet klaar voor. Voor iedereen is een ander moment geschikt om uit de kast komen. Monique Samuel respecteerde niet dat het mijn moment niet was. Ik geloof niet dat iemand haar in een tv-programma uit de kast heeft getrokken.

'Wat ook meespeelde, is de gedachte: als ik het nu zeg, denkt iedereen dat ik het doe vanwege het lijsttrekkersreferendum, om stemmen te winnen. Die beschuldiging wilde ik voorkomen. Ik denk dat het nu veel minder verdacht is.'

Denk je dat mensen het aan je konden zien?

'Mensen hebben het al zo lang ik me kan herinneren aan me gezien, daarvan was ik me als kind al hyperbewust. Later was ik tijdens interviews constant beducht voor vragen over mijn geaardheid. Het is voor het eerst dat ik niet bang ben om eerlijk antwoord te geven.'

Dus als ik nu die eeuwige vraag stel?

'...antwoord ik, misschien uit zelfbescherming: ik ben biseksueel, maar met mannen voel ik een sterkere emotionele connectie. Ik heb ook geflikflooi en flirtacties gehad met meisjes, tot niet eens zo heel lang geleden, maar nu zie ik eerder voor me dat ik een relatie met een man krijg dan met een vrouw.

'Ik heb lang gehoopt dat mijn gevoelens voor mannen door de politiek zouden weggaan. Toen ik van mijn eerste salaris in mijn eentje op vakantie ging naar Cuba heb ik een afspraak met mezelf gemaakt: en nú is het over. Ik wilde na 11 september 2001 een voorvechter zijn voor multicultureel Nederland en dacht: dat kan niet als ik op mannen val. Dan luistert niemand met een buitenlandse achtergrond naar me.'

Terwijl je je had aangesloten bij de emancipatiepartij.

'Dat was tegenstrijdig. Ik verdedigde bij GroenLinks steeds fanatieker de rechten van lesbiennes, biseksuelen, homoseksuelen, transgenders. Mezelf opwerpen voor anderen was een gewetensusser. Ik kreeg weleens mailtjes van homoseksuele moslims die aannamen dat ik net zo was als zij. Ik kon geen spiegel voor hen zijn, maar wel hun vrijheid verdedigen.

'Ik schrijf in het boek dat het haast voelde als de ultieme vermomming. Ik hield mezelf voor dat iedereen zou denken: hoe kan iemand die zo progressief is, die homo's zó oké vindt, zijn eigen homoseksualiteit geheim houden? Dan zal hij het wel niet zijn.'

Voelde het ook als verraad?

'Ja, want het omgekeerde idee liet ik natuurlijk ook bestaan: als hij het al niet durft te zeggen, moet het wel héél erg zijn. Dat heeft me lang dwars gezeten. Ik vond het zó slecht van mezelf. Maar ik had natuurlijk alle reden te geloven dat homoseksualiteit een moeilijk onderwerp is voor veel moslims. Het wordt door een grote groep gezien als een zonde. Ik wilde een van de Marokkanen zijn, moslim zijn, man zijn, maar wilde ook verliefd kunnen worden op wie ik wil. Ik wilde het allemaal en ik heb altijd gedacht dat ik moest kiezen. Nu denk ik: misschien hoef ik niet te kiezen.'

Wanneer ben je van gedachten veranderd?

'De manier waarop ik uit de Kamer ging, was hard. De oppervlakkige contacten die ik om me heen had verzameld toen het goed ging, waren nergens te bekennen toen het misging. Veel mensen namen afstand, zagen me als beschadigd goed. Ik zeg dit niet verbitterd, ik weet dat het zo werkt, maar het was een eenzame tijd.

'Ik heb veel nagedacht en kon de gebeurtenissen vrij snel in perspectief plaatsen. Ik stelde me kandidaat als lijsttrekker omdat ik overmoedig was geworden van alle media-aandacht. Achteraf denk ik dat ik het vooral deed in de hoop mezelf nog meer in de politiek te kunnen verliezen. Als ik maar bezeten genoeg met werk bezig was, zou ik niet hoeven stilstaan bij mijn andere probleem. Dat ik de partij wilde redden, kwam voort uit het feit dat ik mezelf niet kon redden. Die situatie was hoe dan ook onhoudbaar geworden. Ik kon het niet langer onderdrukken. Er zijn zo veel bijna-doodervaringen geweest. Wie zegt dat het niet een keertje echt fout zou gaan?'

Dibi doelt met die bijna-doodervaringen op een scène uit het boek waarin hij tot in detail beschrijft hoe hij tijdens zijn eerste mei-reces in New York afspreekt met een man die hij heeft ontmoet in een chatbox. Het is bijna middernacht als hij de taxi neemt naar een huis in The Bronx. Dibi komt binnen, hoort een stem die veel ouder klinkt dan verwacht, voelt dat het foute boel is, zegt dat hij weer vertrekt, maar wordt neergeslagen en seksueel misbruikt. 'Ik heb nog een veel groter aanbod van verkeerde momenten', zegt Dibi.

In wat voor circuit begaf je je?

'Een ondergrondse wereld van mensen met dubbellevens, die allemaal iets te verliezen hebben en dus heel wantrouwend zijn. Elk contact is gevaarlijk, omdat het kan leiden tot de openbaring van een geheim.

'In mijn vaste internetcafé in de Kinkerstraat bezocht ik laat op de avond chatboxen. Ik zocht naar mannen die dezelfde strijd voerden als ik. Ik hoopte iemand te vinden die wist hoe het moest: moslim én homo zijn.

'Ik maakte de verwachtingen van de mensen met wie ik afsprak zelden waar. Als ik alleen wilde praten en geen seks wilde, schrok de ander soms zo dat de ontmoeting eindigde met agressiviteit en intimidatie, zodat ik mijn mond zou houden.

'Ik heb blauwe plekken, bloedlippen en bloedneuzen altijd goed weten te camoufleren. Dan ging ik bijvoorbeeld een paar dagen niet naar huis, maar logeerde ik bij vrienden. Ik raakte bedreven in het bedenken van domme smoesjes.'

In je dankwoord vraag je je familie om vergeving. Je schrijft: 'Ik weet dat ik jullie hiermee pijn doe.'

'Mijn zus Malika en broers Jamal, Aziz en Nourdin hebben het al gelezen. Alle vier sms'ten ze hetzelfde: wat erg dat we er niet voor je hebben kunnen zijn. Het liefste bericht was van Nourdin. Hij schreef dat hij misschien nog wel meer van me houdt nu hij het weet.'

Hoe weet je zeker dat je moeder weet dat je op mannen valt?

'Haar blik tijdens Masterchef zei alles en ik wéét dat ze ervoor me blijft zijn. Nadat ik voor de tweede keer had gezegd dat ze wel wist waarover mijn boek gaat, vroeg ze of ik de familie te kijk ging zetten. Het oordeel van anderen is voor haar belangrijk. Ik legde uit dat als ik iemand te kijk zet, ik het zelf ben. Ze was even stil en zei toen: 'Je moet doen wat je moet doen.' Daarna ging ze verder met het dissen van de gerechten in Masterchef.

'Er is een ongeschreven regel in Marokkaanse gezinnen die voorschrijft dat je niet alles hardop zegt. Het heeft met schaamte te maken, maar ook met de verhouding tussen ouder en kind. Je bespreekt niet alles met je ouders. Veel wordt met blikken en handgebaren duidelijk gemaakt. Dat leer je van jongs af aan, zoals je ook leert dat je moet wegzappen als er gekust wordt op tv. Je ziet dat één keer gebeuren en je weet dat dat is wat je de volgende keer moet doen. We doen het thuis nog steeds.

'Toen ik een jaar of 9 was en bij mijn vader in Vlissingen woonde, keken we op een avond samen naar My Beautiful Laundrette. In die film zit een seksscène met twee mannen. Bij het kusmoment zapte hij niet weg. Daarmee heb ik lang gezeten. Ik begreep het niet. Mijn vader leeft niet meer, dus ik kan het hem niet vragen, maar ik denk dat hij toen al vermoedde dat ik op mannen viel.'

Wiens oordeel vreesde je het meest?

'Het oordeel van wat achteraf een imaginaire groep blijkt te zijn. Een groep die ik in het boek 'ze' noem en die ik een bepaalde mening heb toegedicht, namelijk dat 'ze' homoseksualiteit afkeuren. Ik was bang dat 'ze' me zouden afschrijven.

'Weet je waarvoor ik volgens mij het bangst was? Dat het wél zou kunnen; een relatie hebben met een man. Er wordt altijd gezegd dat mensen bang zijn te falen, maar ik denk dat sommigen juist bang zijn te slagen. Het doemscenario kennen ze. Wat moeten ze met zichzelf aan als het wel lukt? Dan moeten ze ineens doen wat ze altijd wilden, het waarmaken.

'Natuurlijk vreesde ik dat ik iedereen zou verliezen, maar misschien vreesde ik nog wel meer dat ik iedereen in mijn leven zou houden. Wat dan? Nu kan ik daadwerkelijk een relatie beginnen, met alle kwetsbaarheden die daarbij horen. Dat is een optie die ik niet ken, en dus eng.'

Wat gaat er veranderen nu het boek er is?

'Dit is geen 'ik ben eindelijk vrij en nu is alles cool'-verhaal. Sommige dingen zullen moeilijk blijven. Ik ben benieuwd hoe het boek bij familie in Marokko valt. Er zullen gasten zijn die voortaan met een boogje om me heen lopen. Maar wat ook gaat veranderen, is dat ik niet hoef te kiezen tussen Marokko en Nederland, mijn geloof, mijn cultuur en mijn geaardheid. Dat daaruit misschien een saaie, burgerlijke relatie voortvloeit, daar kijk ik naar uit. Ik heb weleens wat met mannen gehad, al denk ik niet dat je die verhoudingen kunt kwalificeren als relaties. Eerder als moeilijke, disfunctionele situaties.

'Ik zou graag iets educatiefs doen met dit boek, omdat ik denk dat de boodschap - dat je niet hoeft te kiezen tussen verschillende kanten van jezelf - bij veel mensen leeft. In het dankwoord schrijf ik dat mijn familie zich geen zorgen hoeft te maken: wat ook mag komen, het zal nooit evenaren aan wat is geweest. Het ergste wat nu nog kan gebeuren, is dat ik compleet mezelf moet zijn.'

Uit Djinn:

'Het en ze huizen allebei in mij. Zolang het zich gedeisd houdt, blijven ze redelijk op afstand. Maar zodra het rusteloos wordt, hoor ik ze marcheren. Ik ben een halfjaar geleden Tweede Kamerlid geworden voor GroenLinks. Ze waren toen in één klap met nog veel meer, met partijgenoten, andere politici, journalisten, kiezers, internetgangsters, de Marokkaanse gemeenschap. Het leger van ze is nu zo groot dat het kanslozer is dan ooit.'

_{Djinn verschijnt vandaag bij Prometheus, 14,95 euro.}