Πριν από 76 χρόνια ξέσπασε η εξέγερση των Ζοντερκομάντο στο κρεματόριο IV του Birkenau. Η εξέγερση είχε ως αποτέλεσμα να διακοπεί – έστω και για λίγο- η αδιάλειπτη μέχρι τότε διαδικασία της εξόντωσης των Εβραίων που διαδραματίζονταν στο σύστημα στρατοπέδων συγκέντρωσης του Auschwitz – Birkenau και να σκοτωθούν τρία καθάρματα των SS και να τραυματιστούν άλλοι δέκα.
Το γεγονός αυτό συνιστά την μοναδική ένοπλη εξέγερση στο Auschwitz – Birkenau από την στιγμή που ξεκίνησε την λειτουργία του, το 1941, μέχρι το τέλος και την απελευθέρωση του από τους Σοβιετικούς, το 1945. Οι απερίγραπτα δύσκολες συνθήκες κάτω από τις οποίες οργανώθηκε και η τραγικά δυσοίωνη προοπτική της εξέγερσης, που ο θάνατος ήταν εξαρχής η επικρατούσα αναμενόμενη εξέλιξη, σημασιοδοτεί την εξέγερση, ως μία από τις σημαντικές αντιστασιακές και αντιφασιστικές στιγμές της περιόδου του Δεύτερου Παγκοσμίου Πόλεμου. Ακόμη περισσότερο , το γεγονός ότι πραγματοποιήθηκε από αυτούς που βρέθηκαν στην καρδιά του ναζιστικού σύμπαντος, της βιομηχανικά οργανωμένης εξόντωσης του ευρωπαϊκού εβραϊσμού, δηλαδή από τους Ζόντερκομάντο, συνιστά μία έκφραση αντιφασιστικής αρνητικότητας μέσα στα πλαίσια του πιο απόλυτου ζόφου. Μία ένδειξη αντιφασιστικής αρνητικότητας που είχε ως κύριο πρόταγμα την υπονόμευση της κανονικότητας του στρατοπέδου εξόντωσης και επιτιθόταν ως εκ τούτου στα θεμέλια των επιδιώξεων των ΝΑΖΙ ( Γερμανών και μη) που ήθελαν έναν κόσμο απαλλαγμένο από Εβραίους/ες
Για την καταγραφή της ροής των γεγονότων και την εξέλιξη της εξέγερσης δεν υπάρχουν πολλές πηγές. Η βασικότερη πηγή πληροφόρησης είναι οι αφηγήσεις ορισμένων επιζώντων. Εδώ θα παρατεθεί ενδεικτικά η αφήγηση των γεγονότων έτσι όπως τα μνημόνευσε ο ελληνοεβραίος επιζώντας του Άουσβιτς και αυτόπτης μάρτυρας της εξέγερσης Μαρσέλ Νατζαρή.
«Όσον ο καιρός περνούσε, τόσο βλέπαμε και το τέλος μα να έρχεται. Κατά τον Οκτώβριο, τα τρανσπόρ ήταν αραιά και το ζόντερκομάντο πάρα πολύ μεγάλο. Και οι Γερμανοί αποφάσισαν να μας αραιώσουν και χωρίσαν καμιά διακόσια πάλι από τους εργάτες του μπούνκερ και Κρεματόριο ΙV τους οποίους μετά χωρίσανε. Τους είπανε ότι επρόκειτο να τους στείλουν τρανσπόρ με χίλιες δύο βεβαιώσεις ότι δεν πρόκειτο να τους σκοτώσουν. Αλλά το ζήτημα ήταν φανερό, που μπορούσαν να τους στείλουν αν όχι για εξόντωσιν ( επειδή υπηρετούσαν στο Ζόντερ). Μεταξύ αυτών ήταν και ο Βίκος, Μωρίς Ααρόν και Ιζάκ Βαρούχ δεν τους είχαν χωρίσει αλλά βρισκόταν μεταξύ των άλλων, όπως και όλο το μπούνκερ. Ένα Σάββατο σήμανε η ώρα τους. Εμείς βρισκόμασταν στον προαύλιον χώρον μας και χτυπούσαμε με τις κοπάνες τις τέφρες, ήτο η εργασία μας, όταν δεν είχαμε τρανσπόρ, όταν έξαφνα είδαμε, 3 η ώρα περίπου το κρεματόριο ΙΙΙ να σκεπάζεται από φλόγες και συνάμα πυροβολισμοί. Δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε τι συνέβαινε{….}. Η υπόθεσις εξελίχθη ως εξής: Στο κρεματόριο ΙΙΙ, οι Γερμανοί ήρθαν με τους καταλόγους των 200 (διακοσίων), φώναξαν πρώτα 100 Ούγγρους τους οποίους έστειλαν για το λατρό Τσιγκάνερ Λάγκερ. Μετά άρχισαν και φώναζαν τους έλληνας αυτοί δεν απαντούσαν και , σε μια στιγμή, πετιέται κάποιος έλληνας και φωνάζει «Θα γίνει ή όχι το ντου;»Και αμέσως όλοι, όπως ήταν άρχισαν και πετούσαν στους 3 Γερμανούς ότι είχαν, τους τραυμάτισαν, σκότωσαν πιθανώς και έναν, αυτοί, όμως αντί να εξορμήσουν εξω από το προαύλιον του κρεματορίου συγκεντρώθησαν εντός αυτού. Εν τω μεταξύ, οι Γερμανοί ειδοποιηθέντες κατέφθασαν με φορτηγά αυτοκίνητα και άρχισαν το θέρισμα, τότες άρχισε η σύγχυση. Οι ευρισκόμενοι εντός του κρεματορίου βάλαν φωτιά και λόγω, του καπνού, αναγκάστηκαν να εξέλθουν, όπου οι Γερμανοί τους θέριζαν. Οι εναπομείναντες παραδόθηκαν όπως ήταν ο Βίκος, ο Μωίς και Ιζάκ. Οι Γερμανοί τους εγύμνωσαν και τους σκότωναν, ανά δέκα, και ο ένας κολλητά στον άλλο για να μην πιάνουν πολύ τόπο.
Το Κρεματόριο Ι, βλέποντας την φωτιά, ενόμιζε ότι είχε δοθεί το σύνθημα από τους Γερμανούς να μας σκοτώσουν όλους και αποφάισσαν την έξοδο, αν και όλο το προαύλιο ήταν περιστοιχισμένο με Γερμανούς. Ορίσανε δύο οι οποίοι έριχναν την φωτιά στην δυναμίτιδα Ο ένας ήταν ο Michel, Γάλλος, και ένας άλλος, αλλά δείλιασαν την τελευταία στιγμή και έτσι η ανατίναξις δεν πραγματοποιήθηκε. Όλοι, όσοι εξήλθαν από το Κρεματόριο Ι, πέσανε και όλοι, έστω δια ολίγα λεπτά ευρέθησαν ελεύθεροι.{…}. Πραγματικοί ήρωες είχαν φανή όλοι τους. Σκέφθηκαν να σκοτωθούν έξω παρά λίγο αργότεραν, εντός του δωματίου. Αυτούς τους κάψαμε εμείς οι ίδιοι, την επόμενη. Εγώ πήγα και τους μάζεψαν με ένα συνεργείο. Ο Τζάκο ήταν πεσμένος δίπλα στις δεξαμενές, και καθώς οι S.S. είχαν ψάξει στις τσέπες τους είχαν πολλές φωτογραφίες τις οποίες τις μάζεψα, αλλά αργότερον τις έχασα και εγώ. Εγώ, καθόλη την παραμονήν μου στα Στρατόπεδα μέχρι σήμερα είχα την φωτογραφία της Σμάρως, μυστήριο πράγμα πως μπόρεσα να την φυλάξω.»
Οι αφηγήσεις του Νατζαρή έρχονται -με μερικές διαφοροποιήσεις- σε σύμπνοια με άλλες μαρτυρίες, όπως του ελληνοεβραίου Ζοντερκομαντο Λέων Κοέν και του Σλόμο Βενέτσια. Βέβαια κανείς από αυτούς δεν βρίσκονταν στο κρεματόριο ΙV εκείνη την στιγμή ώστε να γνωρίζει από πρώτο χέρι και με κάθε λεπτομέρεια τα τεκταινόμενα στο κρεματόριο ΙV.
Αν και η ιστορική καταγραφή με κάθε λεπτομέρεια της εξέλιξης της εξέγερσης είναι ένα δύσκολο έργο για τον ευνόητο λόγο ότι οι περισσότεροι πρωταγωνιστές της, δολοφονήθηκαν είτε κατά την διάρκεια της είτε μετά, φαίνεται από την συνδυαστική ανάγνωση διαφορετικών μεταξύ τους μαρτυριών Ούγγρων, Πολωνών και Ελλήνων Εβραίων, επιζώντων ότι αποτέλεσε το προϊόν συνδυασμένων οργανωτικών προσπαθειών εβραϊκών αντιστασιακών ομαδοποιήσεων σε συνεννόηση με την Πολωνική αντίσταση.
Αυτές οι προσπάθειες είχαν ξεκινήσει από το καλοκαίρι του 1944 και επισπεύστηκαν μετά τις μαζικές αφίξεις των Ούγγρων κρατουμένων που προοικονομούσαν την επίσπευση της εξόντωσης και άρα και τον ερχομό της δολοφονίας των ίδιων των Ζόντερκομάντο. Κύριοι μετέχοντες ήταν Εβραίοι από την Ουγγαρία, την Ελλάδα την Πολωνία, ενώ συμμετείχαν επίσης ορισμένοι Σοβιετικοί κρατούμενοι και ορισμένοι Πολωνοί πολιτικοί κρατούμενοι.
Κομβικό ρόλο για την πραγματοποίηση της εξέγερσης είχαν τέσσερεις γυναίκες Πολωνοεβραίες, η Ester Wajcblum, Ella Gärtner, Regina Safirsztain, και Roza Robbota οι οποίες βρίσκονταν σε παρακείμενο στρατόπεδο και πέρασαν όπλα και πυρομαχικά στο κρεματόριο. Κατά την διάρκεια της εξέγερσης πέθαναν περίπου 250 μέλη των Ζόντερκομάντο και 200 ακόμη που εκτελέστηκαν από τους SS για παραδειγματισμό.
Λίγους μήνες αργότερα τον Ιανουάριο του 1945 απαγχονίστηκαν και οι τέσσερις γυναίκες (Ester Wajcblum, Ella Gärtner, Regina Safirsztain, και Roza Robbota) που είχαν βοηθήσει στον εφοδιασμό των εξεγερμένων με όπλα, σε κοινή θέα ενώπιων των υπόλοιπων κρατουμένων. Αυτές, παρά τα φρικτά βασανιστήρια που υπέστησαν από τους SS πριν την εκτέλεση, κράτησαν την σιωπή τους ως το τέλος, αρνούμενες να μαρτυρήσουν ονόματα άλλων προσώπων που βοήθησαν την διοργάνωση της εξέγερσης.
Στην ελληνική δημόσια μνήμη η όψιμη μνημόνευση της εξέγερσης εντάσσεται μέσα στα πλαίσια της αποεβραιοποίησης των χαρακτηριστικών της και στην αυθαίρετη ένταξη της στο ελληνικό ηρωικό εθνικό αφήγημα. Ένα πολύ καλό δείγμα αυτής της προσπάθειας ήταν το τεράστιας ιστορικής ανεπάρκειας ντοκιμαντέρ με επιστημονική υπεύθυνο την Φωτεινή Τομαη «Η άγνωστη εξέγερση των Ελλήνων Εβραίων στο Άουσβιτς» που γυρίστηκε το 2009. Αυτό το ντοκιμαντέρ του ελληνικού υπουργείου εξωτερικών είναι ένα μνημείο εργαλειοποίησης της εξέγερσης ώστε να ανταποκρίνεται στους ελληνικούς εθνικούς μύθους με ταυτόχρονη υποβάθμιση του εβραϊκού της χαρακτήρα.[1] Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκαν και αναφορές στην μνήμη της εξέγερσης στον περσυνό και φετινό, ελληνικό τύπο και στο διαδίκτυο με αφορμή την 7η Οκτώβρη και την επέτειο του ξεσπάσματος της[2] , ενώ παρόμοιες είναι και οι δηλώσεις του Μητσοτάκη από την περσυνή επέτειο της Απελευθέρωσης του Άουσβιτς.[3]
Η εργαλειακή χρήση της εξέγερσης των Ζοντερκομάντο από το ελληνικό κράτος και τους θεσμικούς οργανωτές της δημόσιας μνήμης έρχεται σε συνάρτηση με την συνολικότερη εργαλειακότητα με την οποία το ελληνικό κράτος χειρίζεται τις εβραϊκές κοινότητες από την συγκρότηση του μέχρι σήμερα. Μία ιστορία βίας, διώξεων και ωμού θεσμικού αντισημιτισμού που τον διαδέχεται ενίοτε ένας υποκριτικός «αντι – αντισημιτσμος», όταν αυτό το αφήγημα θα βοηθούσε καλύτερα την εξυπηρέτηση της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας ή θα μπορούσε με κάποιον τρόπο να τονώσει την εθνική ιδεολογία. Ένας «Αντί- αντισημιτισμός» βέβαια που μπορεί και συνυπάρχει με τον πιο ωμό αντισημιτισμό, όπως δείχνει η ανοχή του ελληνικού κράτους στους βανδαλισμούς των νεκροταφείων που συνεχίζονται να γίνονται αδιάλειπτα σε όλη την επικράτεια (όπου υπάρχουν ακόμη εβραϊκές κοινότητες) και η παραχώρηση θέσεων εξουσίας σε αντισημιτικά «μετανιωμένα» καθάρματα όπως ο Πλεύρης και ο Γεωργιάδης.
Η μεγαλειώδης εξέγερση των Ζοντερκομάντο στο Άουσβιτς, λοιπόν, ήταν μία στιγμή αντίστασης των Εβραίων απέναντι στην αντισημιτική οργάνωση του θανάτου που συνέβαινε μέσα στο στρατοπεδικό ναζιστικό σύμπαν και ως εκ τούτου δεν έχει καμία σχέση με τις ένδοξες ιστορίες του ελληνισμού και τα λοιπά κρατικά εθνικιστικά παραμύθια.
ΠΗΓΕΣ
Νατζαρή Μαρσέλ. Χειρόγραφα 1944 – 1947. Από την Θεσσαλονίκη στο Ζόντερκομάντο του Άουσβιτς Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2017
Κοέν Λεών. Από την Ελλάδα στο Μπίρκεναου. Η εξέγερση των εργατών στα κρεματόρια Κυναυγή, Αθήνα, 2017
https://cohen.gr/new/articles/jean-cohen-articles/2278-2-92311709
https://www.jewishvirtuallibrary.org/the-revolt-at-auschwitz-birkenau
http://auschwitz.org/en/history/resistance/prisoner-mutinies
https://www.ushmm.org/learn/timeline-of-events/1942-1945/auschwitz-revolt
[1] Για περισσότερα σχετικά βλέπε: https://xyzcontagion.wordpress.com/2012/05/12/ntokimanter-agnosti-eksegersi-ellines-ebraioi/ καθώς και http://blackbox-skg.net/2021/01/19/mnimoneuontas-tin-shoah/
[2] https://www.tanea.gr/2020/10/11/people/mia-sygklonistiki-istoria-i-megali-eksegersi-ton-ellinon-sto-aousvits/ και https://www.maxmag.gr/afieromata/i-iroiki-elliniki-exegersi-toy-aoysvits/
[3] «Κάποιοι από τους Έλληνες Εβραίους οι οποίοι βρέθηκαν εδώ και εξεγέρθηκαν την 7η Οκτωβρίου του 1944, στη μεγάλη εξέγερση η οποία έλαβε χώρα στο “κρεματόριο 4”, πέθαναν τραγουδώντας τα λόγια του Εθνικού Ύμνου.» https://www.in.gr/2020/01/27/plus/features/poia-einai-agnosti-eksegersi-ton-ellinon-evraion-sto-aousvits-stin-opoia-anaferthike-o-mitsotakis/
The past from antifa perspective 